Pomorze Gdańskie
Nazwa "Pomorze" w źródłach pisanych z XI wieku oznaczała kraj położony " przy morzu ", kształtem podobny do trójkąta (Otto z Bambergu). Wiele przemawia za tym, iż została uro-biona i upowszechniona bardziej przez obcych niż przez samych mieszkańców tych ziem od początku określających się według poszczególnych skupisk wokół miejsc stanowiących centra osadnicze i ośrodki władzy organizacji plemiennych (np. koło Gdańska, w okolicach Staro-gardu i Tczewa nad dolną Wisłą). Formowały się one wraz ze swoim modelem społeczno-gospodarczym i kulturowym od VII do X wieku, by w konsekwencji przybrać kształt odrębnych księstw feudalnych, których władcy nie stali się twórcami ani nawet wyrazicielami jedności i odrębności całego kraju , nazywanego już wówczas "Pomorzem". Raczej przeciwnie, książęta "pomorscy" byli stale czynnikiem sprzyjającym podziałowi tego regionu na mniej lub więcej odrębnych księstw, co w XIII wieku doprowadziło do wyodrębnienia się dwóch głów-nych jego części zwanych Pomorzem Wschodnim (Górnym) ze stolicą w Gdańsku, inaczej Pomorzem Gdańskim - i Pomorzem Zachodnim (Dolnym) przylegającym do Odry.
W Polsce uogólniająca nazwa "Pomorze" oraz odpowiednio "Pomorzanie" wytworzyła się prawdopodobnie w czasach Mieszka I, który wcielił kraj nadmorski do Państwa Piastowskie-go, a w 997 roku wzmocnił wzajemne związki Państwa Polan i Pomorza Gdańskiego chrztem dokonanym przez biskupa praskiego św. Wojciecha. W połowie XI wieku ziemie te uzyskały na krótko samodzielność i na początku XII wieku zostały ponownie włączone do Polski przez Bolesława Krzywoustego konsekwentnie realizującego morską politykę Piastów. Wówczas to właśnie na Pomorzu Gdańskim utworzono kasztelanie, ważne ośrodki grodowe, które spełniały rolę obronno-administracyjno-sądowniczą. Jeszcze pod koniec XII wieku rezydowali w nich drobni władcy lokalni, wywodzący się prawdopodobnie z dawnych dynastów plemiennych, podporządkowani zwierzchnictwu książąt polskich.
Jednakże więź ta rozluźniła się po śmierci Bolesława Krzywoustego, a kryzys władzy central-nej umożliwił miejscowej dynastii uniezależnienie się i prowadzenie samodzielnej polityki.
Wspomniane wydarzenia prowadziły do przemian w życiu społecznym, gospodarczym i kul-turalnym Pomorza Gdańskiego. Jego warunki naturalne i osobliwe usytuowanie na mapie po-litycznej wiązały go niezliczonymi nićmi z kręgiem ziem nadbałtyckich, z Wielkopolską, Ku-jawami oraz Ziemią Chełmińską. Niewiele można powiedzieć o nim w oparciu o informacje pisane przez obcych podróżników i kronikarzy, skąpe do XI wieku (m.in. Ibrahim ibn Jakub ), nieco obfitsze od XII wieku (m.in. Gall Anonim, Herbord), wzbogacone pierwszymi doku-mentami pisanymi przez miejscowych duchownych, a co ważniejsze, o miejscowych spra-wach. Tym bardziej bezcenna wydaje się być wymowa szczególnych dokumentów historycz-nych - zabytków archeologicznych odkrywanych w miejscach dawnych osad, grodów i cmen-tarzysk, wzbogacających wiedzę o niemal wszystkich ważniejszych dziedzinach ówczesnego życia.
W ciągu VII i VIII wieku na całym Pomorzu nastąpiła stabilizacja osadnictwa. Jednak o wyglądzie pierwszych osad niewiele można powiedzieć z powodu znikomych śladów zachowanych w ziemi po niewielkich i nietrwałych budynkach mieszkalnych czy gospodarczych. Nie zwracali na nie uwagi ówcześni kronikarze, opisujący przede wszystkim obronne grody i wielkie osady miejskie. Było ich dużo, zwłaszcza na obszarach o lepszych glebach, także nad rzekami (głównie Wisły, Wierzycy, Raduni, Redy), nad jeziorami, rzadziej na terenach dawnych puszcz. Były zazwyczaj rozproszone, jako pojedyncze domostwa pozbawione bliskiego sąsiedztwa. Z czasem niektóre osady rozrastały się do kilku, kilkunastu, wyjątkowo może kilkudziesięciu domostw, które wznoszono w sposób regularny, w układzie zbliżonym do kręgu lub owalu (np. Luzino, Reda, Stężyca, Juszkowo i inne) Od drugiej połowy XII wieku w miarę rozwoju organizacji państwowej i wytwarzania się wielkich posiadłości ziemskich rozwijał się proces scalania tych osad w większe skupiska, powoli przekształcające się w regularnie zabudowane wsie.
Wzrastający dobrobyt oraz rywalizacja o łąki, pastwiska, stawy i jeziora, zmusiły poszczególne wspólnoty rodowe i sąsiedzkie do tworzenia miejsc obronnych, do których można się było schronić w chwili zagrożenia zewnętrznego, a które były jednocześnie siedzibami miejscowej starszyzny. W całej strefie Pomorza Gdańskiego, włącznie z Ziemią Chełmińską, pierwsze tego typu grody pojawiły się z rzadka już na przełomie VII/VIII wieku i stopniowo liczba ich zaczęła wzrastać w IX oraz X wieku (np. Sopot, Otomin, Lubiszewo, Luzino, Pelplin-Maciejewo, Sobieńczyce, Nowe Polaszki, Garczyn, Junkrowy, Będargowo, itd.). Służyły głównie jako strażnice blokujące ważne szlaki handlowe, przejścia pomiędzy jeziorami, ba-gnami, ujścia rzek oraz jako siedziby władzy administracji i kultu. Zakładano je w podmokłych dolinach, na wyspach jezior, na skarpach nadrzecznych, półwyspach wcinających się w jezioro, czy w innych z natury dogodnych miejscach. Miały zazwyczaj kształt okręgu lub owalu o średnicy kilkudziesięciu, czasem ponad stu metrów, a ich najważniejszym elementem był wał usypany z ziemi, bądź drewniany w kształcie ostrokołu.
Z upływem czasu nasypy ziemne wzmacniano solidną konstrukcją z drewnianych bali, układanych na przemian poprzecznie, jak i podłużnie dodatkowo wypełnionych ziemią, nierzadko kamieniami. Na szczycie ustawiano koronę w postaci np. zwartej palisady. Wały te miały u podstawy po kilkanaście i więcej metrów szerokości oraz nieraz ponad dziesięć metrów wysokości. W ich obrębie znajdowała się stosunkowo nieliczna zabudowa. Tworzyły ją po-mieszczenia dla załogi usytuowane przy wewnętrznej ścianie obwarowań. W środku pozosta-wał pusty plac, na którym niekiedy znajdowała się jedynie studnia oraz jamy do przechowywania zapasów zboża.
W konsekwencji przemian politycznych, szczególnie w X i XI wieku, wiele z nich uległo porzuceniu i zniszczeniu, zwłaszcza te, które nie posiadały naturalnych warunków do pomieszczenia stałego i liczniejszego osadnictwa. Powstały nowe grody, korzystniej usytuowane o szczególnym znaczeniu militarnym lub gospodarczym, które rozrastały się pełniąc rolę magnesu osadniczego (np. Gdańsk, Tczew, Ciepłe, Chmielno, Gorzędziej, Owidz, Topolno, Junkrowy-Skarszewy i inne). Rezydował w nich przedstawiciel władzy, potem książę lub jego reprezentant sprawujący kontrolę nad całą okolicą. Wówczas niekiedy część grodu ulegała wydzieleniu na jego potrzeby w postaci jeszcze jednego wewnętrznego wału, a wały u podstawy wzmacniano dodatkowo hakowato zakończonymi balami.
Stopniowo pod wałami, oczywiście po ich zewnętrznej stronie rozrastały się coraz liczniejsze osady, przybierając charakter tzw. osad podgrodowych (skupiające już nie tylko rolników, ale ludzi szukających innych źródeł utrzymania, rybaków, rzemieślników, handlarzy), które z czasem same opasywały się wieńcem obwałowań, zrastając się z górującym nad nimi grodem w jeden zespół obronny i gospodarczy, określany mianem wczesnośredniowiecznego miasta. W miarę powiększania się liczby ludności zabudowa osad miejskich stawała się bardziej zwarta. Intensywniej wykorzystywano cenny teren zwłaszcza w obrębie obwałowań. Początkowo budynki, oczywiście wyłącznie z drewna, stały stosunkowo luźno i dość chaotycznie. Stopniowo jednak zagrody takie ustępowały miejsca ciaśniejszej zabudowie, dom przy domu, z rozplanowaniem bardziej regularnym (np. Gniew, Starogard, Tczew i inne).
Podstawą bytu ludności Pomorza Gdańskiego było rolnictwo, hodowla i rybołówstwo. Dodatkowym źródłem pożywienia było myślistwo, bartnictwo, sadownictwo. Jednocześnie rozwijały się inne zajęcia, jak: obróbka drewna, ciosełka, garncarstwo, metalurgia, kowalstwo, obróbka kości, rogu i skóry, kołodziejstwo, korabnictwo, przędzalnictwo, tkactwo, szewstwo, kamieniarstwo, bursztynnictwo i inne. W miarę postępu społecznego podziału pracy zajęcia te wyodrębniały się stopniowo w rzemiośle, a w ślad za tym rozwijał się handel.
Główną lądową drogą handlową Pomorza Gdańskiego była tzw. via mercatorum wiodąca z południa Polski na zachód poprzez Wielkopolskę, Kujawy, Świecie, Gniew do Gdańska, a wodną - Wisła. Do nich nawiązywały liczne szlaki handlowe o znaczeniu lokalnym. Miejscami wymiany handlowej płodów rolnych i innych produktów wiejskich na surowce i wyroby rzemieślnicze były właśnie wczesnośredniowieczne miasta. Handel dalekosiężny prowadzono również z krajami arabskimi, Rusią, Prusami, Skandynawią i Europą Zachodnią. W zamian za bursztyn, niewolników i płody leśne nabywano luksusowe ozdoby szklane, srebrne, tkaniny jedwabne, części uzbrojenia i monety, do IX wieku arabskie, a później zachodnie i południowoeuropejskie. Handel wymienny dominował długo, dopiero w drugiej połowie XI wieku liczniej bite monety polskie umożliwiły gospodarkę pieniężną.
Świadectwem wzrostu zamożności mieszkańców Pomorza są liczne znaleziska gromadne, tzw. skarby. Są to cenne surowce - np. bursztyn, jak i gotowe wyroby kamienne czy metalowe, np. narzędzia, ozdoby, monety przechowywane przez właścicieli w ziemi w razie nadchodzącego niebezpieczeństwa.
Ciekawym źródłem poznania są też cmentarzyska, na przykładzie których można uchwycić przemiany zachodzące w wierzeniach, jak np: przejście od ciałopalenia do pochówku szkieletowego, zaniechanie kurhanowych mogił kamienno - ziemnych i upowszechnienie grobów płaskich z trumnami. Dary grobowe, jak: ceramika, ozdoby, narzędzia i broń, dopełniają obra-zu kultury materialnej ludności. Zarówno rodzaj i formy wytwarzanych we wczesnym średniowieczu narzędzi, uzbrojenia, misternych ozdób, wyrobów kościanych i ceramiki, obtaczanej na kole garncarskim świadczą o dość wysokim poziomie zaawansowania technicznego wytworów i dużej wrażliwości estetycznej wczesnośredniowiecznej ludności.