Wykład VII: Podstawy morfologii

Znalazłem serię wykładów Pani Marzanny Urbanowicz, która była wykładowcą polonistyki na UJ w 2009 roku. wykłady znajdują się na Starym Forum Rzeczypospolitej. Miłej lektury

Wykład VII: Podstawy morfologii

Postprzez Michał apo Zep » 20 cze 2012, 21:03

VII Podstawy morfologii

Zjawisko opozycji w języku nie ogranicza się bynajmniej do sfery formy dźwiękowej. Cechami odróżniającymi przeciwstawiają się sobie nie tylko fonemy, ale również inne jednostki. W opozycję wchodzą np. formy kot i koty, kot i kotka. W pierwszym wypadku cechą różnicującą jest znaczenie wielkości, zawarte w drugim członie. Opozycja druga opiera się na przeciwstawieniu cech męskości i żeńskości. W opozycji pozostaje więc np. formy liczby pojedynczej i mnogiej albo wyraz podstawowy i pochodny. Takie przeciwstawienia składają się na morfologię.

Aby się przekonać, jakie funkcje pełnią w języku morfemy i jakie ich typy można wyodrębnić, zdecydujmy się na mały eksperyment: porównajmy dwa ciągi morfemów, z których żaden nie tworzy jednak kompletnej wypowiedzi:
1) Młod……….. kobiet……. da-ł-……. star-sz………. pań…… piękn…. prezent……….
2) ………..i ………..owie ………..ą …………ego …………………..a.

W pierwszym wypadku otrzymujemy jak gdyby niewyraźny obraz pewnej sytuacji realnej. Wiemy jakie elementy się na nią składają, nie wiemy natomiast, w jakich pozostaja stosunkach: jakaś młoda kobieta (a może młode kobiety?) dała (lub dały) starszej pani (bądź starszym paniom) piękny prezent (albo piękne prezenty). Niewykluczona jest i zależność odwrotna: młodym kobietom starsza pani (lub starsze panie) dała (dały) piękny prezent (czy może piękne prezenty).

W drugim wypadku orientujemy się doskonale w charakterze związków łączących elementy sytuacji: przedmiotem czynności jakichś osób płci męskiej jest osoba tejże płci lub zwierzę. Nie wiemy natomiast, o jaką sytuację chodzi. Możliwych wersji wypowiedzi jest wiele (Dawni uczniowie odwiedzają naszego dyrektora; Tamci panowie prowadzą pięknego psa itp.). Wypowiedź kompletna musi zatem być zbudowana z morfemów dwojakiego rodzaju: realnych, kierujących naszą uwagę ku określonym zjawiskom rzeczywistości, i relacyjnych, sygnalizujących stosunki (relacje), które zachodzą między morfemami realnymi w konstrukcjach składniowych. Morfemy realne stanowią budulec jednostek komunikatywnych (zdań), morfemy relacyjne – ich spoiwo.

Przyjrzyjmy się bliżej funkcjonowaniu morfemów realnych, W wyrazie kotek wyodrębnimy dwa elementy tego rodzaju. Pierwszy, kot-, odnosi się do zwierzęcia domowego, drugi, -ek, sygnalizuje pewną cechę owego zwierzęcia, mianowicie małość. Różnica między tymi dwoma morfemami realnymi polega na tym, że pierwszy z nich, uzupełniony końcówkami, może się stać samodzielnym wyrazem (kot-a, kot-em), drugi natomiast nie ma tej właściwości, występuje zawsze w połączeniu z morfemem pierwszego rodzaju, jest więc elementem niesamodzielnym. Wśród morfemów realnych można zatem wyodrębnić morfemy rdzenne i morfemy słowotwórcze (np. przedrostki, przyrostki), różniące się stopniem samodzielności znaczeniowej.

Rola morfemów słowotwórczych polega na powoływaniu do życia nowych jednostek słownikowych zgodnie z regułami systemu, a zatem na wzbogacaniu zasobu znaków.

Część fleksyjna morfologii obejmuje schematy odmiany rzeczowników, czasowników itp. Na taki wzorzec składa się zespół morfemów relacyjnych, z których każdy jest wykładnikiem określonej funkcji wyrazu w zdaniu. Poszczególne formy i wzory odmiany tworzą opozycje; np. biernik jako przypadek dopełnienia przeciwstawia się mianownikowi – przypadkowi podmiotu. Formy odmiany wyrazu można uznać za jego warianty morfologiczne, występujące w tych, a nie innych związkach składniowych; np. w roli dopełnienia bliższego pojawia się zazwyczaj wariant biernikowy (czytam książk-ę, proszę matk-ę itp.), rzadziej jego wariant dopełniaczowy (szukam piór-a) lub narzędnikowy (gardzę kłamstw-em).


Marzanna Urbanowicz
(-) Michał apo Zep
Książę Surmenii



Avatar użytkownika
Zmarły
 
Posty: 902
Dołączył(a): 25 gru 2011, 05:22
Lokalizacja: Warszawa
Medale: 3
Order Virtuti Militari II (1) Krzyż Zasługi dla Kultury I (1) Medal Bene Merentibus (1) (1)
Wykształcenie: wyższe

kuchnie na wymiar kalwaria zebrzydowska

Powrót do Polonistyka - Marzanna Urbanowicz

Kto przegląda forum

Użytkownicy przeglądający ten dział: Brak zidentyfikowanych użytkowników i 1 gość