Wykład VIII: Podstawy składni

Znalazłem serię wykładów Pani Marzanny Urbanowicz, która była wykładowcą polonistyki na UJ w 2009 roku. wykłady znajdują się na Starym Forum Rzeczypospolitej. Miłej lektury

Wykład VIII: Podstawy składni

Postprzez Michał apo Zep » 20 cze 2012, 21:04

VIII Podstawy składni

Morfemy, które nazwaliśmy relacyjnymi, zespalają znaki proste – wyrazy –w jednostki bardziej złożone – zdania. Uczestniczą więc w konstruowaniu jednostek podsystemu składniowego. Nasuwa się pytanie, jakie elementy obejmuje. Czy składają się nań na przykład wszystkie zdania, które można utworzyć z polskiego materiału wyrazowego? Układ tego rodzaju byłby przecież absolutnie nieograniczony, bo kombinacji wyrazów nie można praktycznie wyczerpać, a tym bardziej objąć pamięcią. Taka organizacja systemu składniowego sprzeciwiałaby się zasadzie ekonomiczności języka. Składnia zawiera więc nie konkretne zdania polskie, ale wzorce ich budowy, modele zdań, które w indywidualnej wypowiedzi wypełnia się dowolnie dobranym tworzywem słownym. Na przykład w schemacie: „rzeczownik w mianowniku + czasownik w formie 3.osoby, zgodny z tym rzeczownikiem co do liczby i ewentualnie rodzaju, + rzeczownik w celowniku” można zawrzeć nieskończoną liczbę szczegółowych powiadomień (Chłopiec przygląda się fotografii; Szczęście sprzyja śmiałym; Koledzy dokuczają Jankowi itp.)

Narzuca się tu pewna analogia: podobnie jak podstawę ogromnego zróżnicowania postaci dźwiękowych wyrazów stanowią kombinacje kilkudziesięciu zaledwie fonemów, tak i w nieskończonej wielości konkretnych tekstów występuje bardzo ograniczony zestaw schematów składniowych. Współcześni badacze stwierdzili rzecz bardzo ciekawą, będącą jeszcze jednym dowodem ekonomiczności języka: nawet te modele zdaniowe, które występują w indywidualnych wypowiedziach, dadzą się jeszcze uprościć, sprowadzić do kilkunastu zaledwie struktur podstawowych.

Spróbujmy odtworzyć taki elementarny schemat jakiegoś typowego zdania polskiego. Przypuśćmy, że w tekście spotykamy następującą jednostkę:
Mój młodszy brat przeczytał właśnie bardzo interesującą książkę.
Zaczniemy od usunięcia z tej konstrukcji członów, które nie są w niej konieczne, zawierają tylko dodatkowe, uboczne informacje. Możemy więc naszemu zdaniu nadać następującą formę:
Mój brat przeczytał książkę.
Ale i tę wersję można jeszcze uprościć:
Brat przeczytał książkę.
Dalsza redukcja członów jest już niemożliwa, naruszyłaby ona bowiem gramatyczną poprawność zdania. Wyodrębniliśmy zatem jak gdyby samo jego jądro.
Postępując w ten sam sposób mogliśmy wydobyć z konstrukcji:
Mój dobry znajomy przyjechał przed kilkoma dniami z dalekiego kraju do rodzinnego miasta.
- schemat podstawowy:
Znajomy przyjechał.
Konstrukcje zdaniowe występujące w konkretnych wypowiedziach polskich są więc wynikiem rozbudowywania struktur „jądrowych”.
Nowe modele składniowe otrzymuje się też innym sposobem: przez przetwarzanie jednych schematów w inne; zdaniu:
Wiem, że wyjeżdżasz.
- można też nadać inną postać:
Wiem o twoim wyjeździe.
Zastanówmy się np. nad tym, jakie możliwości przekształceń schematu bez zmiany składu wyrazowego zawarte są w zdaniu:
Martwię się stopniami syna.
Nasuwają się nam następujące jego wersje:
Stopnie syna mnie martwią.
Jestem zmartwiona stopniami syna.
Syn mnie martwi stopniami.
Treść zawarta w każdym z tych zdań jest jednakowa, można byłoby więc nazwać je schematami wspólnofunkcyjnymi albo wariantami składniowymi. Dzięki nim język zyskuje zdolność subtelnego cieniowania logicznego wypowiedzi, wysuwania na plan pierwszych tych, a nie innych elementów sytuacji realnej. Na przykład w konstrukcji stopnie syna mnie martwią akcent logiczny pada na przedmiot zmartwienia w układzie syna mnie martwi stopniami – na jego sprawcę.

W organizacji składni ujawnia się zatem jeszcze raz ogromna oszczędność, a zarazem precyzja środków językowych.


Marzanna Urbanowicz
(-) Michał apo Zep
Książę Surmenii



Avatar użytkownika
Zmarły
 
Posty: 902
Dołączył(a): 25 gru 2011, 05:22
Lokalizacja: Warszawa
Medale: 3
Order Virtuti Militari II (1) Krzyż Zasługi dla Kultury I (1) Medal Bene Merentibus (1) (1)
Wykształcenie: wyższe

kuchnie na wymiar kalwaria zebrzydowska

Powrót do Polonistyka - Marzanna Urbanowicz

Kto przegląda forum

Użytkownicy przeglądający ten dział: Brak zidentyfikowanych użytkowników i 1 gość

cron