Miasta Królestwa Korony Polskiej

[Henryk Horoch]

Szydłowiec
Szydłowiec został założony najprawdopodobniej w XII wieku. W obrębie wyspy, leżącej w rozlewiskach rzeki Korzeniówki, na której znajduje się obecnie zamek, wybudowano niewielki gród. Zapleczem gospodarczym grodu była wieś leżąca w bliskim sąsiedztwie wyspy, nazywana zapewne wówczas Szydłowcem (późniejsza Stara Wieś). Istnienie grodu i osady wiąże się z działalnością rodu Odrowążów. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku, pół kilometra na wschód od Starej Wsi, powstała niewielka osada targowa przy zbiegu lokalnych dróg, na dogodnym do zasiedlenia terenie położonym na wzniesieniu prawego brzegu Korzeniówki. Miejscowość określono tą samą nazwą – Szydłowiec.
Drogą rodzinnych podziałów Szydłowiec przypadł bocznej linii Odrowążów z Chlewisk. Pierwszymi Odrowążami, używającymi nazwiska Szydłowiecki, byli najprawdopodobniej bracia Jakub i Sławko. Najstarsza wzmianka o nich pojawiła się w dokumencie z 1 stycznia 1401, w którym określeni zostali jako Bracia i Dziedzice z Szydłowca. Tego dnia erygowali oni i uposażyli w Szydłowcu kościół parafialny św. Zygmunta Króla. Jakub i Sławko nadali dotychczasowej osadzie prawa miejskie. Zostały one potwierdzone dokumentem z 8 lutego 1427 roku, określającym prawa i powinności szydłowieckich mieszczan. Data ta jest uznawana za symboliczny początek Szydłowca jako miasta. W dokumencie z 1427 roku znajduje się pierwsza wzmianka o eksploatacji miejscowego kamienia, istnieniu rzemiosła tkackiego oraz młynarstwa i piwowarstwa. W początkach XV wieku miasto składało się z rynku, otoczonego czterema blokami działek, oraz piątego bloku przylegającego do terenu kościoła, usytuowanego wzdłuż południowej strony drogi wiodącej do Wąchocka. Rynek założono w miejscu dawnego placu targowego osady, który z grubsza wyregulowano. Na zapleczu płytkiego bloku południowego znajdował się drewniany kościół parafialny, wokół którego umiejscowiony był cmentarz. Własnością kościoła była południowa część miasta, obramowana drogą idącą do Woli Szydłowieckiej i drogą do Skarżyska.
13 listopada 1470 roku na sejmie piotrkowskim Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawa magdeburskie. W latach 1470-1480 z inicjatywy Stanisława Szydłowieckiego zostaje wybudowany murowany, gotycki zamek, wzniesiony w miejscu istniejącego już grodu. Na przełomie XV i XVI wieku, Szydłowieccy ufundowali nowy, murowany z piaskowca, późnogotycki kościół farny.



Rozwój renesansowego Szydłowca wiąże się z Mikołajem Szydłowieckim, który wraz z bratem Krzysztofem, należał do najwybitniejszych postaci epoki Odrodzenia. Począwszy od 1505 roku, Mikołaj zabiegał o rozwój miasta, zyskując przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki, cotygodniowy targ piątkowy i skład żelaza oraz poszerzając, drogą wykupu, granice miasta. Szydłowiec stanowił ośrodek rynku lokalnego, o czym świadczy targ tygodniowy oraz pięć jarmarków. Przed 1529 rokiem powstała nowa dzielnica nazwana Skałką, rozciągająca się w kierunku północnym wzdłuż traktu do Skrzynna i Radomia po dzisiejszą ulicę Zamkową. Miała ona plac targowy odciążający rynek miasta lokacyjnego. Dzięki uzyskanemu od Zygmunta Starego przywilejowi na skład żelaza produkowanego na ziemi sandomierskiej, dającemu monopol na hurtowy handel tym towarem w północnej części Małopolski, powstał trzeci rynek dla przechowywania i sprzedaży tego surowca. Zlokalizowano go u zbiegu drogi radomskiej i skrzyńskiej i nazwano Składowym.
Równolegle z ekspansją miasta w kierunku północnym postępowała zabudowa terenów na południe od Rynku Wielkiego, wzdłuż drogi prowadzącej do Iłży i Wąchocka, a stanowiących własność kościelną. Nazwaną tą ulicę Rynkiem Plebanim albo Proboszczowskim. Ponadto w mieście istniały ulice: Zatylna, Kościelna, Poprzeczna, Podzamecka, Skałeczna lub Długa ,Szpitalna oraz Składowska. W roku 1529 Mikołaj Szydłowiecki erygował kościół św. Ducha i św. Anny ze szkołą parafialną, szpitalem i przytułkiem dla starców, kalek, chorych i ubogich, który zbudowano na pograniczu Skałki i Składowa.
Za Mikołaja Szydłowieckiego dokonano w latach 1515-1526 przebudowy gotyckiego domu a następnie rozbudowy zamku na renesansową rezydencję. Powstała wówczas kronika-panegiryk rodu Szydłowieckich Liber geneseos illustris familiae Schidlovicae. Mikołaj kontynuował prace w kościele parafialnym do którego sprowadził z Pragi relikwie św. Zygmunta. W narożniku cmentarza przykościelnego postawiono murowaną dzwonnicę. Mikołaj założył także park wokół zamku, poszerzył fosę oraz utworzył zwierzyniec i ogród włoski.



Na Mikołaju i Krzysztofie zamykają się dzieje linii męskiej rodu Szydłowieckich. W roku 1548, poprzez małżeństwo córki Krzysztofa, Elżbiety z Mikołajem Radziwiłłem "Czarnym" miasto z otaczającymi je dobrami przechodzi w posiadanie rodziny Radziwiłłów. Mikołaj Radziwiłł otrzymał tytuł hrabiego na Szydłowcu od cesarza niemieckiego Ferdynanda I i chętnie go używał. Rezydował na stałe w Nieświeżu, a dobrami szydłowieckimi zarządzali w jego imieniu starostowie i dzierżawcy. Choć nowi właściciele Szydłowca nie mieszkali tu stale, nadal troszczyli się o rozwój miasta i zabiegali o kolejne przywileje królewskie. Przywilejem Zygmunta Augusta z 1550 roku Szydłowiec otrzymał dwa kolejne jarmarki. Szydłowieccy kupcy mogli też handlować na obszarze całej Rzeczypospolitej, zwolnienie od opłat targowych i ceł wodnych. Handlowali żelazem, drewnem, wyrobami skórzanymi, szklanymi, płodami rolnymi, podejmowano dalekie wyprawy handlowe na Ukrainę, Ruś i Litwę.
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką zatwierdził 1 stycznia 1591 roku w Nieświeżu wszystkie prawa miejskie. Na mieszczan nałożono obowiązek wystawiania na wyprawy wojenne dwunastu dobrze uzbrojonych i wyćwiczonych pieszych i utrzymywanie ich swoim kosztem. Jednocześnie zezwolił na utworzenie w mieście bractwa kupców, do którego mieli należeć także handlujący żelazem i wyrobami ze szkła. Szydłowiec w pierwszej połowie XVII wieku przeżywał okres największego rozkwitu. Szydłowiec był wówczas miastem średniej wielości liczącym ponad 1100 mieszkańców, ważnym ośrodkiem wytwórczości żelaza oraz górnictwa skalnego i kamieniarstwa. Miasto słynęło z kilkutygodniowych jarmarków, ściągając kupców z miast Pomorza, Warmii, Kujaw i Śląska. Pojawił się wówczas pierwszy herb miasta, przedstawiający krzywaśń na renesansowej tarczy, w książęcej koronie.



Nowi właściciele miasta dokonali przebudowy i rozbudowy zamku. W okolicy zamku znajdował się folwark oraz zwierzyniec i ogrody. Na zwierzyńcu postawiono rzeźby z szydłowieckiego piaskowca. Albrycht Władysław Radziwiłł oraz jego żona Anna Sapieżanka byli fundatorami ołtarzy w kościele parafialnym. Dzięki inwestycjom Radziwiłłów, rady miejskiej i szydłowieckich mieszczan, a także dużemu zapotrzebowaniu w całym kraju, na początku XVII wieku rozwinęło się w Szydłowcu na dużą skalę wydobycie tutejszego piaskowca i jego obróbka. W mieście rozwijały się też inne liczne rzemiosła. m.in: szewstwo, kuśnierstwo, kowalstwo, kuźnictwo, ślusarstwo, hutnictwo, konwisarstwo, czapnictwo, młynarstwo, piwowarstwo i inne. W roku 1602 na Rynku Wielkim władze miejskie rozpoczęły budowę renesansowego ratusza. Do budowy zaangażowano Kaspra Fodygę i Jana Herbka. Budowę ratusza ukończono w 1629 roku.
Od I połowy XVII wieku w Szydłowcu istniała kolonia włoska, w 1610 roku burmistrzem miasta był Albrecht Fodyga. Włosi byli najczęściej rzemieślnikami budowlanymi, głównie architektami, murarzami i kamieniarzami. Od lat 70. XVI wieku poświadczona jest obecność Szkotów, przybywających do Polski ze względów ekonomicznych. Źródła wymieniają majętne rodziny Russelów, Sanxterów, Nernów, Mangwillanów. Większość z nich zaczynała swą karierę od drobnego handlu, dochodząc z czasem do znacznego majątku. Zdecydowana większość Szkotów szydłowieckich była katolikami, chociaż wizytacja z 1617 roku wymienia dwóch szkockich kalwinistów. W końcu XVI wieku pojawiają się Żydzi, w 1584 roku wspomniany jest już Żyd Przasnysz. Obok tych mniejszości narodowych, służbę na dworze Radziwiłłów często pełnili Litwini, o czym świadczy nagrobek w kościele farnym.
Mimo obfitości dostępnego materiału budowlanego oraz cegielni pod miastem, budowano przeważnie domy drewniane, które ulegały częstym pożarom. Jednak wzmianki źródłowe w księgach miejskich i cechowych oraz relacje świadków z XVIII i I połowy XIX wieku wskazują na istnienie w Szydłowcu kamienic murowanych. Przekonuje o tym widok rynku namalowany w 1795 roku przez Zygmunta Vogla na którym oprócz ratusza widać cztery okazałe kamienice. Wzniesiono je w XVI i XVII wieku, uległy one ruinie po katastrofalnym wyludnieniu miasta w II połowie XVII wieku i I połowie XVIII wieku. Najokazalszą była piętrowa kamienica w pierzei wschodniej, z podcieniami na filarach, zwieńczona dwustrefową attyką. Elewację kamienic wzbogacały obramienia okien i dekoracyjny fryz. Pozostałe domy uwidocznione przez Vogla pochodziły prawdopodobnie z II połowy XVIII wieku.
Miasto nie posiadało trwałych umocnień: na tyłach parcel, stanowiących granice miasta, stały stodoły lub drewniany parkan. Na wylotach głównej drogi przecinającej miasto istniały bramy Radomska i Wąchocka, pełniące funkcje celno-porządkowe. Pozostałe ulice zamykały furty. W rynku przed ratuszem umieszczono pręgierz oraz studnię z daszkiem na 4 słupach. W okolicy ratusza stała też kamienna kolumna z balustradą, na której umieszczony był posąg kobiety zwanej Zośką.



Pierwsza połowa XVII wieku była okresem wielkiego rozkwitu miasta i prosperity mieszkańców. Druga połowa XVII i początek XVIII wieku okazały się okresem jego największego upadku. W latach 1625-1654 miasto było nękane przez epidemie, spowodowane wojnami kozackimi i prowadzonymi przez Rzeczpospolitą wojnami ze Szwecją. Zwłaszcza III wojna północna spowodowała katastrofalne wyludnienie miasta (około 90%) i ruinę majątkową mieszkańców. Wiele placów i domostw stało pustką, większość domów zostało uszkodzonych, zrujnowanych i spustoszonych. Likwidacji uległa szkoła parafialna. Bezpańskie posesje były przejmowane przez dwór, któremu zależało na zwiększeniu dochodów i znalezieniu nowych właścicieli.
Aby pozyskać nowych osadników, zagwarantowano im ulgi podatkowe i bezpłatne albo częściowo płatne parcele budowlane. W 1696 roku Dominik Mikołaj Radziwiłł wydał dokument w którym zachęcał osadników do zajmowania wolnych domostw i gwarantował im bezpieczeństwo majątków. Wtedy to właśnie nastąpił lawinowy napływ do Szydłowca żydowskich rzemieślników i kupców. Było ich tak wielu, że już w 1711 roku konieczna była budowa synagogi. O zgodę na jej wybudowanie zabiegał kolejny właściciel miasta, Michał Antoni Radziwiłł. Najprawdopodobniej także w tym czasie powstała gmina żydowska i kirkut. Żydzi osiedlali się głównie na Skałce i przy drodze do Składowa. Z czasem Rynek Skałeczny zaczęto nazywać Żydowskim oraz wybudowano na nim dwa równoległe ciągi parterowych sukiennic. W końcu XVIII wieku starozakonni stanowili już czwartą część ogółu mieszkańców. 28 lipca 1788 roku książę Mikołaj Radziwiłł określił granice dzielnicy katolickiej i żydowskiej. Stopniowo przybywało ludności żydowskiej, która z czasem zdominowała życie gospodarcze miasta. Żydzi szydłowieccy mieli rozległe kontakty handlowe m. in. z Gdańskiem i Krakowem. Mikołaj oraz jego żona Maria z Gawdzickich dokonali przebudowy zamku oraz nowego urządzenia wnętrz.


Zamek w Szydłowcu

[Henryk Horoch]

Leżajsk



W XIV wieku Leżajsk należał do dóbr królewskich zgrupowanych w północno-wschodniej części województwa ruskiego. 28 grudnia 1397 r. otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły. Według dokumentów „Codex diplomatikus Poloniae” król Władysław Jagiełło w 1409 r. ufundował w Leżajsku parafię, a następnie zatwierdził akt założenia wsi Giedlarowej, osadzonej przez Mikołaja Giedlara, potem sprzedał wójtostwo Leżajska Stanisławowi Jasińskiemu mieszczaninowi z Przeworska.
W 1354 r. bp Maciej Janina do Leżajska i Przeworska wprowadził kanoników regularnych św. Grobu. Ok 1439 oddano zarząd parafii bożogrobowcom z Miechowa. Od 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosława herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Początkowy okres w dziejach miasta i całej królewszczyzny był związany z rodem Jarosławskich herbu Leliwa, który otrzymał tę królewszczyznę w 100-letnią dzierżawę. Rozwój miasta był hamowany przez wyniszczające najazdy Tatarów i Wołochów począwszy od końca XV w. – w 1498, 1500, 1509, 1519 i w 1524 r. W związku z tymi napadami Jagiellonowie – Aleksander i Zygmunt I Stary – wspomagali gospodarczo miasto, nadając mu kolejne przywileje i zwalniając okresowo od niektórych ciężarów. Po tragicznych wydarzeniach król Zygmunt I Stary wydał we Lwowie 23 września 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk znad Sanu, na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego o ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim, nadając jednocześnie nową nazwę: Leżajsk Zygmuntowski. Była to ponowna lokacja na prawie magdeburskim i wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych, i dał podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu. 11 marca 1525 Zygmunt I Stary wydał kolejny przywilej.



Rozwój miasta był wspierany przez starostę leżajskiego – Krzysztofa Szydłowieckiego herbu Odrowąż – kanclerza wielkiego koronnego, i przez króla Zygmunta Augusta wydającego szereg kolejnych przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. W 1534 r. Królowa Bona za zezwoleniem Sejmu wykupiła wójtostwo Leżajska.
W 1592 r., na terenie boru leżajskiego powstała drewniana kaplica pw. św. Anny. W 1594 r. z ofiarności mieszczan i nawróconego z luteranizmu dzierżawcy leżajskiego Kacpra Głuchowskiego, przy poparciu przełożonego Bożogrobców; ks.Jana Teologa, a także szlachcica Rzeszotarskiego, wzniesiono drewniany kościół Zwiastowania NMP oraz świętych Jana Chrzciciela, Wawrzyńca, Sebastiana i Małgorzaty. W 1608 r. przybyli do Leżajska bernardyni, sprowadzeni z Przeworska za przyczyną biskupa przemyskiego Macieja Pstrokońskiego. W 1610 r. wybudowany został pierwszy murowany kościół. Obecną świątynię wzniesiono w latach 1618-1628 z fundacji marszałka wielkiego koronnego Łukasza Opalińskiego z Bnina (1581 – 1654), i jego żony Anny Opalińskiej z Pileckich w ramach wdzięczności za odniesione 14 sierpnia 1610 r. w Tarnawcu zwycięstwo nad rezydującym w Łańcucie rotmistrzem królewskim i starostą żygwulskim Stanisławem Stadnickim, który w tym roku napadł na Leżajsk.
W 1624 r. miasto zostało złupione i spalone przez wojska Kantymira Murzy. Tatarzy w bestialski sposób wytopili starców i dzieci w pobliskich bagnach. Najazdy Szwedów w latach 1655-56. Przemarsze i grabieże obcych wojsk zrujnowały gospodarkę miejską. Nawet Karol Gustaw w 1656 r. miał się w tym mieście zatrzymać.





Śrem
Śrem był po raz pierwszy wspomniany w dokumentach pisanych z 1136 jako ważny gród kasztelański o nazwie Zrem. W 1253 Przemysł I lokował tu na lewym brzegu Warty miasto; tym samym Śrem stanowi jedną z najstarszych lokacji miejskich w Wielkopolsce, równą wiekiem Poznaniowi. W 1393 miasto przeniesiono jednak na wzniesienie na prawym brzegu, a właściwie na wyspę zwaną Kobylec, bliżej starego grodu. W XIV wieku znalazła się tu siedziba starostwa. W późnym średniowieczu nastąpił gwałtowny rozwój miasta związany z położeniem przy szlaku łączącym Poznań z Wrocławiem i rozwojem sukiennictwa. W XVII wieku skończył się okres świetności.
Wiek XVII to okres wielkich klęsk, w wyniku których miasto podupadło. W latach 1653-56 w Śremie i ziemiach okolicznych szalała epidemia dżumy, podczas której zginęło ponad tysiąc osób (a więc blisko 70% ówczesnych mieszkańców miasta). Zniszczeń dopełniło splądrowanie miasta w okresie Potopu Szwedzkiego (1655–60) oraz spalenie wielu zabudowań przez najeźdźców w 1657. W pierwszym dziesięcioleciu XVIII wieku do miasta dotarło z Poznania kolejna epidemia dżumy, w wyniku której z ponad 1300 mieszkańców przy życiu pozostało ok. 300 osób. W następnych latach miasta pojawiały się klęski żywiołowe (m.in. wielka powódź z 1736). W 1762 pożar wzniecony przez ciągnące przez miasto wojska rosyjskie strawił 105 budynków. Prestiż i znaczenie miasta podupadło.





Czudec
W 1185 roku komes Mikołaj Bogoria z Bogorii koło Sandomierza przekazał kilka wsi ze swych dóbr na uposażenie klasztoru Cystersów w Koprzywnicy. W 1264 roku spotkali się w Tarnowie: książę Rusi Halickiej Daniel Halicki z księciem polskim Bolesławem Wstydliwym i wspólnie dokonali rozgraniczeń księstw. Granica miała przebiegać między Rzeszowem, a Czudcem.
Legat papieski, biskup firmański Filip w 1279 r. w Budzie na Węgrzech potwierdził opatowi klasztoru Cystersów w Koprzywnicy prawo do pobierania dziesięciny między innymi z Czudca i Strzyżowa.19 stycznia 1354 r. Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowi ze Strożyska – miasto Rzeszów z okolicą po Dąbrowę na północy, Czudec na zachodzie i wieś Leżajsk na wschodzie. W 1427 r. król Władysław Jagiełło nadał Czudcowi prawa miejskie. W XV wieku ówczesny dziedzic Czudca, Mikołaj Strzyżowski, wybudował z zachodniej strony rynku, drugi kościół pw. św. Zofii

[Henryk Horoch]

Siemiatycze
Historia miasta sięga połowy XV wieku, kiedy wyodrębniają się pierwsze dobra siemiatyckie. W 1431 zostaje wydany przywilej na budowę cerkwi pw. św. Trójcy, a wokół wzgórza cerkiewnego formuje się osada (obecnie na dawnym miejscu stoi wzniesiona w 1866 murowana cerkiew pw. świętych apostołów Piotra i Pawła). Już w 1527 dobra siemiatyckie obejmują 7 wsi. W styczniu 1542 Zygmunt August wydaje dokument zezwalający Siemiatyczom na korzystanie z prawa magdeburskiego (prawa miejskie). Korzysta z tego prawa Stanisław Tęczyński, który 2 kwietnia 1542 wprowadza władze miejskie i zleca pracę nad organizacją miasta i jego kolonizacją. W 1580 w Siemiatyczach było 26 domów rynkowych, 186 domów ulicznych, 32 chałupy oraz 40 domów z zagrodami. Ogółem 282 domów zamieszkiwało 1 900 osób. Siemiatycze zaliczały się wtedy do miast średniej wielkości w województwie podlaskim. Na 1582 datuje się początki osadnictwa żydowskiego na terenie Siemiatycz.



W latach 1655-1660 rozwój miasta zostaje zahamowany przez "Potop". Blisko 30% społeczności traci życie. Zniszczenie przez Szwedów Mielnika i Drohiczyna sprawia, że wzrasta znaczenie Siemiatycz. W latach 1710-1711 "wielki pomór" lub inaczej "morowe powietrze" (epidemia cholery) dziesiątkuje ludność, a pozostali przy życiu chronią się w pobliskiej cerkwi na Grabarce, która od tej pory zyskuje sławę cudownego miejsca. W 1722 zgromadzenie misjonarzy przejęło prowadzenie parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Misjonarze założyli i sprawowali opiekę nad szkołą i przytułkiem dla starców i kalek, prowadzili także działalność charytatywną. Przed kościołem zostaje wzniesiona brama z figurą św. Michała Archanioła.
Od 1758 Siemiatycze przechodzą w posiadanie księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej. Następuje rozbudowa miasta. W tym samym roku wielki pożar niszczy większość zabudowań, w tym kościół. W 1772 na polecenie księżnej dokonano rozbiórki starego drewnianego ratusza, a w jego miejsce postawiono nowy murowany budynek. Ratusz miał cztery skrzydła i wewnętrzny prostokątny dziedziniec z niewielkim budynkiem wagi w środkowej części. W obrębie budynku uwzględniono miejsce na stragany (tzw. kramy).





Gorlice
Data powstania miasta jest niepewna. Kromer podaje rok 1355. Prawdopodobnie miasto początkowo osadzone na prawie polskim, od 1417 roku na prawie niemieckim. Wg kronik Marcina Kromera roku 1354 Dersław I Karwacjan otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego przywilej utworzenia miasta Gorlic u zbiegu rzek: Ropy i Sękówki. Zgodnie z zapiskami zawartymi w tych kronikach pierwsi osadnicy przybyli z miasta Görlitz na Łużycach. W drugiej połowie XVI wieku dziedzicami Gorlic została rodzina Pieniążków herbu Odrowąż. W 1625 roku połowę miasta wykupiła rodzina Rylskich będących w czasie "potopu" po stronie najeźdźcy, natomiast Pieniążkowie byli stronnikami króla Jana Kazimierza. Pod władaniem Pieniążków i Rylskich Gorlice były jednym z ważnych ośrodków kalwinizmu w Polsce. Miasto Gorlice szybko stało się ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym.

[Henryk Horoch]

Radzymin



Radzymin należy do jednych z najstarszych miast na Mazowszu. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z XIII wieku i mówią o nadaniu swojemu dworakowi przez księcia Konrada I mazowieckiego puszczańskich włości. Obejmowały one trudno dostępne tereny, które były zabagnione i gęsto zalesione. W tych ostępach na podróżujących czyhały nieprzyjemności, tak ze strony natury jak i ludzi wyjętych spod prawa. Wtedy to, jak mówi legenda, nazwa osady wzięła się od słów "radzę omiń". Historycy są jednak zdania, że osada przyjęła nazwę od słowiańskiego imienia Radzymir. Przez osadę biegł trakt łączący Mazowsze z Prusami, na którym to powstawały liczne karczmy, zajazdy, będące zalążkami osad i późniejszych miast. Najstarszy zachowany dokument pochodzi z 1440 roku i traktuje o nadaniu przywileju Janowi z Radzymina przez księcia Bolesława mazowieckiego. Wedle przekazów Radzymin był już sporą osadą targową, a właściciel znanym i cenionym na książęcym dworze człowiekiem. W 1473 roku syn księcia Bolesława, Kazimierz, biskup płocki, eryguje parafię. Dwa lata później, w 1475 roku, osada staje się miastem na prawie chełmińskim (odmiana prawa niemieckiego). Miasto liczyło wtedy 36 domów i 387 mieszkańców. Od wieku XVI miasto przechodziło różne koleje losu. Miało wielu właścicieli (m.in. Leszczyńscy, Czartoryscy, Lubomirscy). Jedni działali na rzecz rozwoju miasta, inni się nim nie interesowali, a jeszcze inni dążyli do jego upadku.
Spośród nich do rozwoju Radzymina najbardziej przyczyniła się ks. Eleonora Czartoryska, która m.in. ufundowała klasycystyczny kościół wraz z dzwonnicą i wyjednała u króla przywilej odbywania cotygodniowych, środowych jarmarków.



Skierniewice



Pierwsza pisemna wzmianka o Skierniewicach pochodzi z roku 1359. Wtedy właśnie arcybiskup Jarosław Bogoria ze Skotnik przyjął w Skierniewicach księcia mazowieckiego Siemowita III. Książę, którego państewko obejmowało swym zasięgiem Skierniewice, potwierdził w nim arcybiskupią własność tych terenów, a mieszkańców wsi obdarzył nowymi przywilejami.
Arcybiskup Jarosław Bogoria był prawdopodobnie pierwszym z prymasów Polski, który na stałe przebywał w swoich siedzibach w Łowiczu i Skierniewicach. Za jego panowania Skierniewice i całe dobra arcybiskupie zaczęły odnotowywać rozwój ekonomiczny i szybko rozrosły się do całkiem dużej osady, którą można było przekształcić w miasto. Przywilej lokacyjny Skierniewic podpisał arcybiskup Jan Odrowąż ze Sprowy. Stało się to 19 lutego 1457 roku w Uniejowie. Do miasta wcielono nie tylko osadę Skierniewice, ale także pobliską wieś Dęba. Jan Odrowąż rozbudował i zaludnił miasto, wybudował kościół oraz wyznaczył dni targowe na każdy czwartek i sobotę (jest tak do dziś) i jarmark w dzień św. Jakuba (25 lipca).



Prawa miejskie nadane przez Odrowąża wraz z przywilejami potwierdził w 1463 roku król Kazimierz Jagiellończyk.
Prymas Jan Przerębski (1559-1562) szczególnie przyczynił się do sławy miasta w całej Polsce. Założył on w Skierniewicach szkołę, której absolwenci z dobrymi skutkami studiowali później na Akademii Krakowskiej. Kierownictwo szkoły powierzył Benedyktowi Herbestowi, który jednak po śmierci swego protektora opuścił miasto, a szkoła zaczęła chylić się ku upadkowi.
W 1610 roku rozpoczęła się budowa pałacu arcybiskupiego. Jego budowę ukończył prymas Wawrzyniec Gembicki. W pałacu tym przyjmowani byli przez prymasów królowie Polski, a także miała miejsce siedziba sądów arcybiskupich. Pierwszym, który przyjechał do Skierniewic był Jan Kazimierz, poszukujący w 1652 roku schronienia przed "morowym powietrzem". Kiedy jednak choroba pojawiła się w mieście, przeniósł się do Łowicza. Na jesieni 1672 roku Skierniewice odwiedził późniejszy król Polski, hetman wielki koronny Jan Sobieski.


Pałac Prymasowski w Skierniewicach

Pałac arcybiskupi oraz gotycki kościół prymasów spłonęły w pożarze na początku XVIII wieku. Pałac szybko odnowiono w 1721 roku. Jednocześnie abp Stanisław Szembek wybudował nowy barokowy kościół pw. św. Stanisława.
Wraz ze śmiercią króla Augusta II Sasa w 1733 roku rozpoczął się dla Skierniewic krótki czas świetności na politycznej mapie Polski[potrzebne źródło]. W mieście urzędował wtedy prymas Teodor Andrzej Potocki, który z urzędu stał się interreksem. Wkrótce miał sprawować ten urząd ponownie po ucieczce Stanisława Leszczyńskiego z kraju a przed objęciem tronu przez Augusta III. W ten sposób Skierniewice awansowały do miana "drugiej stolicy Polski". W latach 80. XVIII w. prymas Antoni Ostrowski podjął decyzję o przebudowie swego pałacu oraz wybudowaniu nowego kościoła prymasowskiego pw. św. Jakuba na miejscu dawnego gotyckiego. Projektu podjął się nadworny architekt królewski Efraim Schroeger.
Ostatnim z prymasów, który swój urząd sprawował ze Skierniewic był Ignacy Krasicki. To właśnie w Skierniewicach powstawały jego fraszki i bajki. Wydawał też tu redagowaną przez siebie gazetę "Co tydzień". Rozwój miasta w XVIII wieku wiązał się z powstawaniem manufaktur sukienniczych.





Myślenice



Początki historycznej myślenickiej osady sięgają jeszcze czasów pogańskich. Pierwotnie powstała ona obok źródła (tzw. zimnej wody) na wschodnim zboczu Plebańskiej Góry, nad starym korytem Bysinki. W tym uroczysku, jak podaje tradycja, znajdowała się pogańska świątynia, gdzie oddawano cześć pogańskim bogom. W monograficznych opracowaniach, powołujących się na tradycję, spotykamy informacje, że na miejscu gontyny powstał pierwszy myślenicki kościół katolicki. Ostatecznie źródło ocembrowano, a następnie postawiono na nim kaplicę (ze źródłem pod posadzką). Obecna kaplica, zwana Studzienką, zbudowana została na miejscu poprzedniej w 2. poł. XVIII w. w stylu późnobarokowym, otrzymując za patronkę Matkę Bożą Śnieżną.



Pierwsza wzmianka o Myślenicach pojawiła się w latach 1253-1258 i mówiła o umocnieniach obronnych. Myślenice broniły bowiem w owym czasie dostępu do stolicy Polski, Krakowa, od strony południowej. W tamtym okresie w rejonie miasta istniał system umocnień, tak zwana brona myślenicka, której główną część stanowił zamek w Myślenicach, warownia u podnóża góry Uklejny, zwanej Zamczyskiem.
Kluczową datą w historii osady był rok 1342. To właśnie wtedy miała miejsce lokacja miasta. Przywilej lokacyjny nadał Myślenicom król Kazimierz Wielki. Sprzedał myślenickie sołectwo dwóm mieszczanom z Wieliczki (obaj nosili imię Hynko). Od 1342 roku Myślenice stały się zatem oficjalnie miastem. Od tego momentu miasteczko zaczęło się prężnie rozwijać i otwierało swoje podwoje wielu zacnym gościom. Myślenice odwiedził m.in. Mikołaj Rej, który właśnie tu kończył trzecią księgę „Żywotu człowieka poczciwego”. Oprócz niego w mieście przebywał król Władysław II Jagiełło i królowa Jadwiga, a także cesarz niemiecki Zygmunt Luksemburczyk, królowie Węgier i Danii oraz liczni książęta.
Okres świetności miasta skończył się w 1557 roku, kiedy to Spytek Wawrzyniec Jordan przekazał Myślenice kasztelanii krakowskiej. Krakowscy rządcy byli bardziej zajęci problemami wielkiego miasta, toteż Myślenice zaczęły podupadać. O miasteczku przypomniano sobie w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku. Wtedy to bowiem do Myślenic trafił cudowny obraz Matki Boskiej. Jednak kolejną degradację miasto przeżyło po potopie szwedzkim, w wyniku którego spłonęły dwa kościoły, a maryjne wota zostały rozkradzione.

[Henryk Horoch]

Konin



Pierwsza wzmianka o mieście Koninie (wójcie Gosławie z Konina) pochodzi z 1293 r. Konin był początkowo osadą na wyspie wśród rozlewisk Warty strzegącą brodu a następnie mostu (pierwsza wzmianka z 1328 r.) na szlaku między Kaliszem a Kruszwicą. Miasto zostało zniszczone przez Krzyżaków w 1331 r., następnie odbudowane na polecenie Kazimierza Wielkiego w latach 1333-1370. Wtedy to zostało otoczone murem i stało się siedzibą powiatu sądowego (starosta rezydował w obecnie już nie istniejącym zamku). Miasto dobrze rozwijało się w XV i XVI wieku.
W XVII wieku nadeszło pasmo klęsk: epidemia (1628-1631), seria pożarów oraz okupacja i złupienie miasta przez Szwedów (1655) co doprowadziło do spadku znaczenia miasta.





Węgrów
Miejscowość o rodowodzie średniowiecznym. Pierwotnie była osadą na pograniczu Podlasia i Mazowsza. Rozwój Węgrowa zapoczątkowało w XIV wieku wzmożone osadnictwo na tych terenach kolonistów mazowieckich oraz ocieplenie stosunków między Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Litewskim. W XV wieku Węgrów został przyłączony do Księstwa Mazowieckiego. Z 1414 roku pochodzi pierwsza wzmianka pisana o osadzie, w związku z fundacją kościoła parafialnego. Położenie na szlaku handlowym na Ruś przyczyniło się do szybkiego rozwoju miejscowości. W 1441 roku książę mazowiecki Bolesław IV nadał jej prawa miejskie. Niedługo później miasto wróciło pod administrację Wielkiego Księstwa Litewskiego, a od 1569 roku po włączeniu Podlasia do Korony przynależało administracyjnie do województwa podlaskiego. Od 1451 roku Węgrów był miastem prywatnym. Pierwszym jego właścicielem był Stanisław z Ołomuńca, po nim od 1476 roku Uhrowscy, następnie od 1558 roku Kiszkowie, a od 1593 roku - Radziwiłłowie. Właściciele dbali o rozwój miasta sprowadzając do niego osadników z różnych części Europy. W XVI wieku nastąpił gwałtowny rozwój Węgrowa związany z intensyfikacją handlu zbożem w Rzeczypospolitej. Miasto konkurowało wówczas z sąsiednim Liwem o pierwszeństwo w kontaktach z Gdańskiem. W XVII wieku założono w mieście faktorię kupiecką.



Od 1558 roku za sprawą właścicielki Węgrowa Anny z Radziwiłłów Kiszkowej nastąpił napływ osadników protestanckich. Miasto stało się ważnym ośrodkiem reformacji. Kościół parafialny został przekazany zborowi kalwińskiego. W mieście ufundowano drukarnię i szkołę ewangelicką. W 1565 roku Węgrów stał się kolebką ruchu braci polskich. Działali tutaj pierwsi kaznodzieje tego wyznania Piotr z Goniądza i Marcin Krowicki. Gmina ariańska przetrwała jednak tylko do 1592 roku. Uległa likwidacji wraz ze śmiercią jej protektora Jana Kiszki i przejęciem kościoła parafialnego powtórnie przez wyznawców kalwinizmu.
Od XVII wieku dzięki opiece kalwińskiej linii Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach Węgrów stał się ważnym ośrodkiem wyznania ewangelicko-augsburskiego dla Podlasia i Mazowsza. Tutaj została przeniesiona parafia luterańska z Warszawy i tutaj ze względu na obowiązującą w województwie mazowieckim nietolerancję religijną do 1788 roku odbywały się synody protestanckie. Na XVI wiek przypada także powstanie w Węgrowie gminy żydowskiej, której największy rozwój miał miejsce w drugiej połowie XIX wiek, gdy Żydzi stanowili 62% mieszkańców miasta.
W połowie XVII wieku właścicielem miasta był Bogusław Radziwiłł. Za jego sprawą nastąpił rozwój sukiennictwa. Sprowadzeni przez niego szkoccy koloniści zbudowali w Węgrowie manufaktury. Nie istniały one jednak długo, gdyż w tym samym czasie Węgrów zaczął chylić się ku upadkowi. Podczas Potopu w 1657 roku miasto zostało spalone i ograbione. W 1630 roku kościół kalwiński został przebudowany na kościół rzymskokatolicki.



W 1664 roku Bogusław Radziwiłł sprzedał Węgrów katolikowi Janowi Kazimierzowi Krasińskiemu. Nowy właściciel wprowadził w mieście politykę kontrreformacji. W 1675 roku do Węgrowa zostali sprowadzeni z Warszawy reformaci. Ufundowano klasztor. Pod wpływem działań zakonników zaczęły się zatargi religijne. W drugiej połowie XVII wieku i w XVIII wieku z powodu prześladowań duża część ewangelików opuściła miasto. Lukę po nich zapełnili osadnicy żydowscy.
Podczas wojny północnej Węgrów został spalony i ograbiony. Tylko dzięki zaradności Jana Dobrogosta Krasińskiego nie popadł w zupełną ruinę. Został przez niego odbudowany i na krótko odzyskał swoje znaczenie w regionie. Z fundacji Krasińskich powstało kolegium bartolomitów, które po utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej miało charakter szkoły podwydziałowej. Od 1782 właścicielami miasta byli Ossolińscy.

[Henryk Horoch]

Jędrzejów



Pierwsze wzmianki o wsi Brzeźnica pojawiły się w dokumencie fundacyjnym klasztoru cysterskiego wydanego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika z 1153 roku. Pismo to ostatecznie zatwierdziło istnienie klasztoru cysterskiego, który został założony w 1149 roku przez cystersów przybyłych z Morimond w Burgundii. W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz mnichów, w tym siedzibę wspólnoty, czyli Brzeźnicę z kościołem św. Wojciecha. Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch. Tę nazwę do dziś zachowała rzeka przepływająca przez Jędrzejów, ale dla osady już w XII w. weszła i utrwaliła się nazwa Jędrzejów. Na przełomie 1166/67r. odbył się tutaj wielki zjazd książąt i możnych z okazji uroczystego poświęcenia kościoła klasztornego. Był to przebudowany kościół św. Wojciecha, którzy mnisi dostosowali do swoich potrzeb i któremu dodali wezwanie Najświętszej Maryi Panny. Wystawiony wtedy dokument nie mówi już o Brzeźnicy, ale nazywają ją - oczywiście po łacinie Andrzeiow, Andreiow i Andreow.


Pałac w Jędrzejowie

W początkach państwa polskiego okolice Jędrzejowa wchodziły w skład ziemi krakowskiej, ziemi sandomierskiej oraz ziemi wiślickiej. Rzeka Nida była granicą kościelną między diecezjami gnieźnieńską i krakowską. Podczas rozbicia dzielnicowego region jędrzejowski wchodził w skład dzielnicy krakowsko-sandomierskiej. Jędrzejów stał się miastem 16 lutego 1271 r., kiedy to książę Bolesław Wstydliwy nadał prawa miejskie na prawie magdeburskim. Miasto liczyło wtedy ponad 3 tysiące mieszkańców. Niecałe dwa stulecia później jeden z opatów - Nieustęp, nadał prawo mieszkańcom do wybudowania ratusza, sukiennic, postrzygalni i wagi miejskiej. Budynki te przyczyniły się do szybkiego rozwoju osady, niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego.
W czasie wojny północnej Jędrzejów i Małogoszcz zostały złupione przez wojska szwedzkie Karola XII. 19 lipca 1702 r. pod Kliszowem wojska saskie pod dowództwem Augusta II i polskie pod dowództwem Hieronima Lubomirskiego stoczyły bitwę ze Szwedami. Do niedawna można było zwiedzić chatę wiejską i stół, przy którym zasiadać mieli August II, Stanisław






Świecie



Jedno z najstarszych miast polskich; pierwsza wzmianka z 1198 r., kiedy to było stolicą samodzielnego księstwa pomorskiego, władanego przez Grzymisława; w następnym stuleciu Świecie było rządzone między innymi przez Świętopełka i Mściwoja. Po sprowadzeniu na niedaleką ziemię chełmińską Krzyżaków w roku 1226, było ważnym grodem obronnym Pomorza. W 1309 roku, jako ostatni punkt obrony, poddało się zakonowi (Gdańsk zajęto już rok wcześniej).
Krzyżacy w Świeciu utworzyli komturię i rozpoczęli budowę zamku, ukończonego do roku 1350. Prawa miejskie chełmińskie Świecie otrzymało w roku 1338. Pod Grunwaldem oddziały ze Świecia były nieobecne, ale po porażce Krzyżaków to właśnie świecki komtur, Henryk von Plauen, ruszył do Malborka i ze świeckimi rycerzami objął komturstwo malborskie, przez co zamek nie wpadł w ręce Polaków. Podczas wojny trzynastoletniej zamek kilkakrotnie zmieniał właścicieli, ostatecznie zajęli go Polacy. Aż do "potopu" szwedzkiego miasto bogaciło się na handlu wiślanym, jednak Szwedzi zupełnie zniszczyli Świecie i doszczętnie spalili zamek. Miasto ze zniszczeń odbudowywało się przez około 100 lat.

[Henryk Horoch]

Lubartów



Dnia 29 maja 1543 Zygmunt I Stary zezwolił Piotrowi Firlejowi na założenie miasta, nazwanego od herbu Firlejów – Lewart, Lewartowem.
Miasto stało się szczególnie sławne za rządów Mikołaja, syna Piotra – kalwina i wodza innowierców małopolskich. Sprowadził on wysoko wykwalifikowanych rzemieślników z Francji, Niemiec i Holandii, jak również hodowców bydła, którzy znacząco przyczynili się do rozwoju miasta. Pod koniec XVI w. Lewartów był ośrodkiem ruchu reformacyjnego. Założone tam przez Mikołaja Kazimierskiego gimnazjum ariańskie zasłynęło w całej Rzeczypospolitej. Później miasto wielokrotnie zmieniało właścicieli. Na początku XVIII w. byli nimi Sanguszkowie, którzy przyczynili się do dalszego rozwoju miasta: przebudowali pałac, wybudowali dwa barokowe kościoły oraz kilka kamienic. Na prośbę Pawła Karola Sanguszki (rzekomo protoplastą jego rodu miał być Lubart, syn wielkiego księcia litewskiego – Giedymina) August III, przywilejem z dn. 22 listopada 1744 wydał zgodę na zmianę nazwy miasta na Lubartów (nazwa używana jest do dzisiaj), nadał herb oraz odnowił prawa miejskie.





Miechów
W połowie IX w. ziemia miechowska była częścią państwa plemiennego Wiślan, a z końcem pierwszego tysiąclecia podporządkowała się książętom piastowskim, stając się częścią państwa polskiego.
Właścicielem terenów, na których leżał Miechów (wówczas malutka osada), był Jaksa herbu Gryf, książę pomorski spowinowacony z największymi rodami polskimi. Kiedy w 1073 r. Ziemię Świętą zdobyli Turcy i zaczęli rozprawiać się z chrześcijanami, całkowicie uniemożliwiając pielgrzymki pątnicze, wyruszyła I wyprawa krzyżowa w 1096 r., która dotarła do Jerozolimy w 1099 r. Celem wyprawy było przywrócenie możliwości pielgrzymowania do Ziemi Świętej. W połowie XII w. ruszyła II wyprawa krzyżowa, w której wraz z Henrykiem Sandomierskim, synem Bolesława Krzywoustego, wziął udział Jaxa (Jaksa) herbu Gryf. Z tej wyprawy Jaxa sprowadził w 1163 r. zakonników z Zakonu Kanoników Stróżów Grobu Chrystusowego, zwanych później w Polsce "bożogrobcami" lub "miechowitami", którzy przywieźli ze sobą ziemię z Ziemi Świętej. Kiedy następnie Turcy na kilkaset lat wyparli chrześcijan z Ziemi Świętej, Miechów ze swoją dokładną repliką Grobu Pańskiego stał się celem pielgrzymek całej chrześcijańskiej Europy. Kościół w Miechowie, jako drugi na świecie, ma tytuł Bazyliki Mniejszej Grobu Bożego. Właściwym początkiem miasta Miechowa stało się sprowadzenie tu w 1163 roku zakonników – Stróżów Grobu Bożego zwanych bożogrobcami. Jaksa nadał im oprócz Miechowa wsie: Wielkozagórze i Komorów. Pierwszym kanonikiem był Marcin zw. Galus z pochodzenia Francuz, który wraz z kilkoma braćmi po uzyskaniu zgody krakowskiego biskupa Mateusza przystąpił do budowy pierwszego kościoła i klasztoru, poświęconego w 1170 roku przez biskupa krakowskiego Gedkę. Miechów jako osada przyklasztorna rozwijał się wraz z zakonem i prawa miejskie uzyskał w 1290 z nadania Przemysła II. W 1457 r. urodził się w Miechowie jeden z najznamienitszych jego mieszkańców – Maciej Karpiga zwany później Maciejem Miechowitą – ksiądz, lekarz, astrolog, historyk i geograf, wielokrotny rektor Akademii Krakowskiej, autor słynnego Traktatu o dwóch sarmacjach.

[Henryk Horoch]

Małogoszcz



Małogoszcz został założony w czasach wczesnopiastowskich jako osada na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Najstarsze zapiski o grodzie kasztelańskim pochodzą z bulli arcybiskupa gnieźnieńskiego z 1136. Gród miał arcybiskupowi oddawać dziesięcinę ze zboża, miodu oraz skór. W XII w. Małogoszcz stanowił ważny lokalny ośrodek gospodarczy. Osada była znana jako gród kasztelański Malogost oraz często odwiedzana przez książąt i królów polskich. W 1140 roku przebywała w Małogoszczu wdowa po Bolesławie Krzywoustym księżna Salomea. W 1259 roku gród został zniszczony przez najazd tatarski. W XIV wieku król Kazimierz Wielki wzniósł fortyfikacje obronne. W 1273 roku w Małogoszczu spędzała dzień Bożego Narodzenia Święta Kinga, ks. krakowska i sandomierska. W 1408 Małogoszcz uzyskał od króla Władysława Jagiełły prawa miejskie. W 1572 roku przez Małogoszcz wieziono do Krakowa ciało Zygmunta Augusta. 1 czerwca 1582 roku w Małogoszczu nocował Stefan Batory udający się do Warszawy na swoją koronację. W latach 1591-1595 w Małogoszczu wybudowano kościół w stylu barokowym.
Pomyślny rozwój miasta był związany z rozwojem wyrobu płótna (XVI-XVII w.). W I połowie XVII wieku, zwłaszcza w czasie kiedy starostami małogoskimi byli Samuel i Stanisław Lanckorońscy, trwał nieprzerwanie do potopu szwedzkiego rozwój miasta, co znalazło potwierdzenie w liczbie ludności i stanie zabudowy. Szacuje się, iż przed „Potopem” w mieście było 180 budynków mieszkalnych i 1200 osób. Po odejściu wojsk szwedzkich, w 1661 r. przybyli do miasta lustratorzy królewscy naliczyli ogółem 130 budynków, z czego 114 w części królewskiej i 16 w części kościelnej. Liczbę ludności oszacowano na ok. 700-800 osób. Wynika z tego, że straty w ludziach zamknęły się w granicach 380-400 osób[4]. Był to obraz pełnej pauperyzacji miasta i mieszczan, jednak nie tak katastrofalny, jak zniszczonych niemal doszczętnie Chęcin.





Kutno



Kutno należy do bardzo dawnych osad. Powstanie miejscowości z wielkim prawdopodobieństwem mogło nastąpić już w połowie XII wieku. Świadczyć o tym dokument uposażenia prepozytury łęczyckiej wydany z racji konsekracji kolegiaty w Łęczycy w 1161 roku. Zobowiązywał on między innymi mieszkańców Kutna do przekazywania dziesięciny na rzecz kolegiaty łęczyckiej.
Miasto powstało najprawdopodobniej na przełomie XIII i XIV wieku, jego nazwa pierwszy pojawia się w dokumencie z 1301 roku. Dokument ten wystawili Leszek, Przemysł, Kazimierz – książę Kujaw, synowi Ziemomysława w obecności trzech dostojników dworskich i innych osób, zgromadzonych z okazji jakiegoś zjazdu lub odbywania sądów we Włocławku. Na liście świadków figuruje Michał pleban Kościoła w Kutnie, dlatego też w dokumencie jest wzmianka o istnieniu miasta, nic nie mówi jednak o jego początkach. W 1386 książę Siemowit IV wydał Andrzejowi de Kutno przywilej mocą, którego jego wsie Kutno i Sieciechów, zostały zwolnione od wszelkich opłat, posługi, ciężarów, z wyjątkiem 2 groszy z każdego łanu zboża. Mieszkańcy byli również zwolnieni od sądów ziemskich, odtąd odpowiadali tylko przed księciem. W 1386 nastąpiło nadanie wsi praw handlowych, a 46 lat później, w 1432 nadanie praw miasta. Pierwsze zapisy określające Kutno jako miasto pojawiło się w roku 1444.



1 lipca 1504 Mikołaj z Kutna uzyskał dla miasta prawo zezwalające na odbywanie się jarmarku św. Wawrzyńca, co przyspieszyło rozwój handlowy miasta. W 1701 Kucieńscy odstąpili Kutno Annie Zamojskiej. Zamojscy długo toczyli rodzinny spór o tę własność. Miasto popadło w długi. Sytuacja unormowała się, gdy właścicielem został Andrzej Hieronim Zamoyski. Nastąpiło wówczas ożywienie rozwoju Kutna.
W 1750 gdy król August III Sas polecił wybudowanie w Kutnie domu podróżnego znacznie wzrósł prestiż miasta. W efekcie powstał Pałacyk Pocztowy, zwany "Pałacem Saskim". Został zbudowany w latach 1750–1753, po otwarciu Traktu Królewskiego z Drezna do Warszawy. Pałac zdobił bogaty wystrój architektoniczny, według projektu Jana Marcina Waltera. W 1753 Kutno zostało doszczętnie spalone. Wówczas spłonęły akta miejskie, a wśród nich dawny przywilej lokacyjny. Po pożarze kanclerz wielki koronny Andrzej Zamoyski wyjechał do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po nowy przywilej
lokacyjny. W 1774 miał miejsce kolejny pożar miasta. Ten wypadek można powiązać z licznymi przemarszami wojsk i niefrasobliwością żołnierzy. W 1775 Andrzej Zamoyski sprzedał Kutno Stanisławowi Gadomskiemu – wojewodzie łęczyckiemu. Pod jego rządami Kutno stało się jednym z największych ośrodków środkowej Polski.

[Henryk Horoch]

Ostrowiec



Najdawniejsze wzmianki o terenach wchodzących w skład dzisiejszego miasta sięgają XIV w., a o wsi Ostrów, która dała początek miastu Ostrowiec pochodzą z XIV w. Wieś położona była na prawym brzegu rzeki Kamiennej. Pierwsze próby lokacji miasta na terenie wsi Ostrów na prawym brzegu Kamiennej podjął na początku XVI wieu. Kacper Maciejewski. U schyłku XVI wieku. (w 1564 roku prawa miejskie uzyskał Denków, dawniej Magna Michów) Ostrów przeszedł na własność Jakuba Gawrońskiego herbu Rawa, który wyznaczył na lewym brzegu rzeki miejsce pod budowę miasta. Przyjmuje się, że powstało ono na tzw. "surowym korzeniu" w 1597. W 1613 Ostrowcowi nadano prawa miejskie. Nazwa miasta (wcześniej: Ostrów, Ostrowiec lub Tarnowiec) ostatecznie ustaliła się po przejęciu dóbr ostrowieckich przez Janusza Ostrogskiego.
Ostrowiec stał się częścią dóbr ostrowieckich w posiadaniu hrabiego Jana Tarnowskiego herbu Leliwa. W późniejszym czasie dobra ostrowieckie były w posiadaniu największych rodów magnackich w Rzeczypospolitej: Tarnowskich, Czartoryskich, Lubomirskich, Radziwiłłów, Ostrogskich, Zasławskich, Sanguszków, Wielopolskich, Dobrzańskich i Łubieńskich.





Brzeziny



Wedle poznanych dokumentów Brzeziny jako osada prawdopodobnie istniały już w XI-XII wieku, zdaje się to potwierdzać, istniejąca w tym miejscu przed 1139 rokiem siedziba parafii rzymskokatolickiej. Pierwszą wzmianka potwierdzającą miejski charakter Brzezin pochodzi z 1332 roku w dokumencie Władysława Siemowitowicza - księcia dobrzyńskiego i łęczyckiego. Przypuszcza się jednak, że status ten zyskały znacznie wcześniej, być może jeszcze w końcu XIII stulecia. Przywilej lokacyjny i prawa nadane miastu potwierdził w 1364 roku król Kazimierz Wielki. Najwcześniejsza informacja o Brzezinach jako siedzibie powiatu pochodzi z 1386 roku i dotyczy sądownictwa. Niewątpliwie wczesny rozwój miasta związany był z handlem i korzystnym położeniem osady na szlaku drogi toruńsko - ruskiej, przy ważnych traktach handlowych łączących Wielkopolskę i Pomorze z Mazowszem, Podlasiem i Rusią oraz Litwę z Małopolską. Szczególnie intensywny rozwój Brzezin przypadł na okres od II połowy XV wieku do początków XVII wieku.
W drugiej połowie XV stulecia Brzeziny przeszły w ręce rodziny Lasockich, którzy pozostawali ich właścicielami - podobnie jak okolicznych włości - przez kolejne 330 lat. Lasoccy dbali o swoje dobra i między innymi dzięki temu, szczególnie intensywny rozwój Brzezin przypadł na okres od połowy XV do początków XVII wieku. W okresie tym Brzeziny były znaczącym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej i nakładczej, sukienniczej i krawieckiej, także piwowarskiej. W tym okresie w mieście funkcjonowało około 300 warsztatów, a Brzeziny były najważniejszym centrum produkcji sukna w Polsce. Na ten okres przypada też czas rozkwitu miasta, które zamieszkiwało ponad 2,5 tys. mieszkańców (co było liczbą na ówczesne czasy znaczną).
Według opinii S. Sarnickiego z 1585 roku Brzeziny były miastem "znakomitym, wybornymi rzemieślnikami sławnym". Miasto znane było również (za sprawą przybyłych tu w XVI wieku Szkotów jako znaczny ośrodek browarnictwa. Pod względem gospodarczym ówczesne Brzeziny przerastały nawet stolicę województwa - Łęczycę, a przydomek "Krakówek", jakim wówczas je określano, świadczy o dużym znaczeniu grodu nad Mrożycą. Z wysokiego poziomu nauczania słynęła brzezińska szkoła miejska, której uczniem był m.in. Maciej Stryjkowski, historyk, poeta i kronikarz. Z Brzezin pochodził pisarz ariański i ideolog reformacji Grzegorz Paweł z Brzezin, założyciel drugiej w Polsce szkoły protestanckiej oraz Adam Burski - filozof i rektor Akademii Zamojskiej. Z miastem 20 lat swojego życia związał również pisarz i publicysta polityczny epoki renesansu Andrzej Frycz Modrzewski, główny reprezentant postępowej myśli społeczno-politycznej polskiego Odrodzenia, autor traktu O naprawie Rzeczypospolitej.
Od XVII wieku rozpoczął się okres upadku gospodarczego i kulturalnego miasta, na co złożyły się kolejne wojny ze Szwecją a później okres panowania saskiego. Mimo napływu kolejnych osadników, w tym Żydów (pierwsza wiadomość z 1736 roku) oraz kolonistów niemieckich (od 1752 roku) w czasach rozbiorów Brzeziny wiodły żywot podupadającego miasteczka.

[Henryk Horoch]

Przeworsk
Początki miejscowości sięgają X w. Pierwsza pisemna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1280 i związana jest ze zwycięstwem Leszka Czarnego pod Koprzywnicą nad wojskami Księcia ruskiego Lwa, po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in. wieś „Pereworesk” która została przez niego spalona.
W roku 1340 wieś ”Pereworesk” została włączona do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego. Za panowania tego króla nastąpił kolejny etap rozwoju osadnictwa na ziemi przeworskiej. Na opustoszałe, wyludnione tereny przybywali Wołosi, Węgrzy, Rusini, osadzono tu również wziętych do niewoli Tatarów. Stopniowo zagęszczała się sieć osad, następował rozwój gospodarczy regionu. W 1387 roku król Władysław Jagiełło aktem z 27 listopada 1387 r. w uznaniu za zasługi nadał osadę i szereg innych włości Janowi z Tarnowa ówczesnemu wojewodzie sandomierskiemu, którego pieczęcią i herbem była Leliwa. Dzięki Tarnowskim Przeworsk umocnił się gospodarczo, co zaowocowało nadaniem mu, 25 lutego 1393 roku, praw miejskich. Rok później król Władysław Jagiełło wydał przywilej poszerzający te prawa. Ustanowił m.in. trzy jarmarki w roku, urząd burmistrza, sąd miejski z „prawem miecza” czyli uprawnieniami do wykonywania publicznie na rynku wyroków śmierci. Mieszczan wyłączono spod władzy urzędników królewskich.
Przeworsk uzyskując liczne przywileje dynamicznie się rozwijał. W 1469 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo do organizowania corocznego jarmarku. Od 1470 roku miasto było siedzibą ziemskiego sądu szlacheckiego dla zachodnich obszarów ziemi przemyskiej. Przeworsk od XV wieku stał się ważnym ośrodkiem życia gospodarczego, głównie rzemiosła oraz wymiany handlowej. Cechy odgrywały bardzo ważną rolę w życiu miasta, organizowały obowiązkowy udział członków w obronie miasta, bezpieczeństwie przeciwpożarowym, religijnych uroczystościach czy kształtując cechowe towarzystwo. W przeworskich aktach miejskich znajduje się zapisek, iż około 1786 roku mieszkańcy Przeworska wykonywali około 30 zawodów zgrupowanych w 7 cechach: szewski, piekarzy, krawiecki, bednarzy, kowali, kowalski (zbiorowy), sukienników. Z końcem XVI w. płóciennictwo stanowiło podstawę życia ekonomicznego miasta, w okresie rozkwitu zatrudnienie miało tu blisko 1000 tkaczy pracujących w około 600 warsztatach.





Olkusz



Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę. Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim (akt lokacyjny miasta zaginął, niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty). Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza. Na początku XIV wieku gród zostaje otoczony murami miejskimi i następuje rozbudowa farnego kościoła pw. św. Andrzeja Apostoła. Miasto zostaje wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski, co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków. W roku 1356 miasto zyskuje prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski. Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina, a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej.
W XV wieku wyczerpaniu ulegają położone płytko pokłady surowców mineralnych, wtedy to zostają wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza. W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do końca wieku. Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań.




Mury miejskie