Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od słowa gród, horod lub gartas
Herb Grodna
Pierwsza wzmianka o Grodnie jest w ruskiej kronice „Powieść minionych lat” z 1128 roku, którym władał książę Wsiewłod. Stanowiło kulturowe, handlowe i przemysłowe centrum Czarnej Rusi, leżące na ważnym szlaku handlowym biegnącym na Mazowsze. W XII wieku zostało opanowane przez Litwinów, natomiast w poł. XIII wieku przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza.
W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny na których leżał gród pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 Grodno opanował książę litewski Trojden. W 1283 roku rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do 1410.
W 1376 roku Grodno weszło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamienną wieżą, który atakowany był w podczas wojny pomiędzy Witoldem, a Jagiełłą w 1382, 1389, 1390. W latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377, 1392 miasto atakowane było przez Zakon Krzyżacki. Krzyżacy pod dowództwem Konrada Wallenroda zdobyli miasto 1393 roku. W tym roku Grodno stało się siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 roku wybudowano murowany gotycki zamek. W 1391 roku miasto otrzymało niepełne prawo magdeburskie i zostało jednym z głównych miast Księstwa.
Fara witoldowa
W 1413 roku Grodno stało się miastem powiatowym w województwie trockim. Wielki Książę Litewski Kazimierz Jagiellończyk rozszerzył w 1444 roku prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów prawosławny i katolicki. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniu 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie, Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską. Na tym samym zamku zmarł w 1492 roku. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 roku jego syn Św. Kazimierz.
Na rzecz miasta działał równie król Aleksander Jagiellończyk, który nakazał budowę pierwszego stałego mostu przez Niemen oraz ustanowił pierwsze fundacje klasztorne bernardynów i augustianów. W czasach zarządzania dobrami królewskimi przez królową Bonę Sforzę, doszło do wielu reform w organizacji miasta oraz nadano nowe przywileje handlowe. Na Horodnicy powstała rezydencja królowej. Pomiar miasta z 1558 roku wskazywał że miasto miało 35 ulic i placów z 700 domami.
Stary Zamek
Panowanie króla Stefana Batorego było „złotymi latami” miasta. Król bardzo lubił Grodno i mieszkał na zamku wiele lat. Ufundował kolegium jezuitów, przyjmował w mieście poselstwa, zwoływał w nim radę senatu. Około 1580 roku zamek został przebudowany w stylu renesansowym pod kierownictwem architekta Scoto z Parmy. W latach 1577 – 1582 Grodno stało się kwaterą główną króla w czasie wojny polsko-rosyjskiej. Władca ten zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia 1586 roku.
Klasztor Brygidek
W 1602 roku rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru bernardynów. Klasztor w następnych wiekach był siedzibą sejmików powiatowych szlachty grodzieńskiej. W 1635 roku starosta upicki Eustachy Kurcz ufundował kościół franciszkanów. Około 1642 roku ukończono budować kościół i klasztor brygidek. Po unii brzeskiej w mieście założono też klasztory dominikanów i karmelitów. Podczas wojny polsko-rosyjskiej Grodno w 1655 roku zajęły i zniszczyły wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego. W 1657 roku w czasie wojny rosyjsko-szwedzkiej 1656-1658 miasto zdobyli Szwedzi. Po zakończeniu działań wojennych w 1667 roku konsekrowano kościół jezuitów, a rok później kościół św. Krzyża należący do karmelitów. Po zniszczeniach wojennych kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu, ponieważ Sejm w 1673 roku uchwalił, że co trzeci sejm walny Rzeczypospolitej od 1678 roku będzie odbywał się w Grodnie były to tzw. sejmy grodzieńskie. Miasto tym samym zyskało nieoficjalnie status trzeciej stolicy Rzeczypospolitej. Spowodowało to powstanie w mieście i okolicach wielu pałaców i dworów szlacheckich.
Kościół jezuitów – teraz katedra
W 1705 roku w mieście nastąpiło spotkanie król August II Mocny i władca Rosji Piotr I Wielki. Podczas III wojny północnej, w 1708 roku Grodno zostało zniszczone przez Szwedów pod dowództwem Karola XII i od tego momentu zamek już nie odzyskał świetności. Były to także czasy ogromnych rabunków i kontrybucji dokonanych przez wojska rosyjskie. Spokojniejsze czasy nastały po konfederacji tarnogrodzkiej w 1715 i „sejmie niemym” w 1717 roku. W 1718 roku król August II Mocny do Grodna zwołał po przerwie sejm. Następne odbyły się w latach 1726, 1729, 1730. W 1736 roku ukończono budowę murowanego, trójnawowego kościoła karmelitów. W czasach panowania króla Augusta III Sasa, na obrady parlamentu zaczęto budować nowy pałac królewski tzw Dolny Zamek, jednak sejmy zwołano tylko w 1744 i 1752. W tym czasie w mieście działało 14 cechów rzemieślniczych.
Już w roku wyboru na tron króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, do miasta przeniesiono trybunał skarbowy. W 1753 roku miasto strawił pożar. W latach 1765–1780 nastał w mieście czas zwany "Holandią kwitnącą" za sprawą działań, które wdrożył podskarbi wielki litewski Antoni Tyzenhaus otwierając w mieście 18 manufaktur, fabryk i zakładów. Podskarbi wybudował też nowy pałac w dzielnicy Horodnica. W 1773 roku zamieniono kolegium jezuitów w szkołę wydziałową Komisji Edukacji Narodowej. W 1775 roku utworzona została akademia medyczna, w tym też czasie utworzono pierwszy w mieście teatr. Rozwój miasta przerwało odebranie stanowiska Tyzenhausowi w 1780 roku i wielki pożar śródmieścia z ratuszem i farą w 1782 roku. W dniu 6 lipca 1792 miasto zajął Piotr Dołgoruki na czele wojsk rosyjskich. Rok później na Dolnym Zamku, w który wymierzyły działa wojska rosyjskie, odbył się niesławny sejm grodzieński, który zatwierdził II rozbiór Polski. Od maja 1794 urzędowała na zamku Grodzieńska Komisja Porządkowa, a później Centralna Deputacja Wielkiego Księstwa Litewskiego. 30 września 1794 do Grodna przybył Tadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych, jednak po upadku insurekcji kościuszkowskiej miasto ponownie opanowali Rosjanie. W dniu 25 listopada 1795 na Zamku abdykował król Polski, który opuścił miasto w 1797. Pod koniec XVIII w. w Grodnie było 9 kościołów i klasztorów rzymskokatolickich i dwie cerkwie unickie z klasztorami.
Kościół dominikanów
W 1801 roku Grodno stało się siedzibą nowej rosyjskiej guberni grodzieńskiej. W 1812 roku miasto zostało na krótko zajęte przez francuskie i polskie wojska Hieronima Bonaparte. Kongres wiedeński wytyczył granice Królestwa Polskiego ok. 3 km. od miasta. Po powstaniu listopadowym w 1830 roku w mieście rozpoczęła się fala rusyfikacji, kasowano klasztory, zlikwidowano też w 1839 roku unię kościelną. Gubernatorem został Michał Murawiew zwany "Wieszatielem". Przez cały okres zaborów pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowo-wyzwoleńczego – mieszkańcy Ziemi Grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniu styczniowym. W tym czasie ruchem powstańczym w mieście kierował Celestyn Ciechanowski, Adolf Hoffmeister i Stanisław Sylwestrowicz. Erazm Zabłocki (1831 –1884) był w czasie powstania styczniowego naczelnikiem cywilnym do czerwca 1863 r. a następnie komisarzem woj. grodzieńskiego. Po upadku powstania, w zamku umieszczono więzienie dla schwytanych jego uczestników. Miasto w tym czasie liczyło około 20 tys. mieszkańców. Zaczęła się też kolejna fala rusyfikacji, m.in. wyburzano kościoły np. dominikanów. Gotycką farę przebudowano na cerkiew. W 1866 roku Rosjanie wydali zakaz mówienia po polsku w życiu publicznym, dlatego spotykano się potajemnie w domach mieszczańskich by organizować spotkania teatralne, muzyczne i literackie. Ogólny upadek miasta zahamowało w 1861 roku przeprowadzenie linii kolei Warszawsko-Petersburskiej. W 1885 roku wiele zabytków zostało bezpowrotnie zniszczonych w wyniku pożaru.
Cerkiew Św. Borysa i Gleba
Dzięki inicjatywie mieszkańców w 1907 zainstalowano pierwsze telefony. W 1909 powstał most żelazny przez Niemen, a w 1912 miasto zelektryfikowano. W okresie I wojny światowej miasto było okupowane przez Niemców, którzy wkroczyli do miasta 3 września 1915 roku, grabiąc przy okazji bibliotekę dominikańską.
Wysadzony most w 1915 roku,
Pod koniec I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne prowadziły w Grodnie politykę maksymalnego osłabiania wpływów polskich. Miasto zostało oddzielone od Królestwa Kongresowego pierścieniową linią demarkacyjną, która utrudniała kontakt miejscowych Polaków z władzami w Warszawie. Niemcy tolerowali w mieście tworzące się organizacje białoruskie i litewskie, jednocześnie zwalczając polskie. W 1918 roku i na początku 1919 roku w Grodnie funkcjonowały bez przeszkód instytucje Białoruskiej Republiki Ludowej, w czasie gdy próby tworzenia administracji polskiej były blokowane przez okupantów.
Grodno przed 1939
W dniu 10 kwietnia 1919 władze polskie przejęły władzę w mieście, jednak już w 1920 dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych, jako ważny węzeł komunikacyjny na froncie polsko-bolszewickim. Dziesięciotygodniowa okupacja bolszewicka boleśnie zapisała się w pamięci Grodnian. W 1921 na mocy traktatu ryskiego, Grodno stało się oficjalnie częścią II Rzeczypospolitej. Administracyjna i gospodarcza rola miasta uległa wówczas degradacji na korzyść sąsiedniego Białegostoku. Przedwojenne Grodno było siedzibą władz powiatowych. Liczyło prawie 60 tysięcy mieszkańców, wśród których przeważali Polacy (60%) i Żydzi (37%), przy nieznacznym udziale procentowym Litwinów i Białorusinów (3%). Jako ważny ośrodek kultury polskiej na Kresach, Grodno szczyciło się szeregiem szkół i bibliotek. Miasto miało dwa stałe teatry oraz Muzeum Przyrodnicze i Muzeum Historyczne, które założył Józef Jodkowski. W mieście działało harcerstwo. Powstał także ogród zoologiczny. W 1930 roku zbudowano nowy most przez Niemen.
Oddziały sowieckie w drodze do Grodna
W dniu 20 września 1939 do Grodna wtargnęły kolumny czołgów Armii Czerwonej, próbując zdobyć miasto z marszu, rozpoczęła się obrona Grodna. Polscy żołnierze, którymi dowodził gen. Józef Olszyna-Wilczyński wspomagani przez cywilnych ochotników, walczyli z przeważającymi siłami wroga aż do wieczora 21 września. Po upadku miasta, Rosjanie dokonali bez sądu egzekucji około 300 obrońców w tym szkolnej młodzieży. Od 22 września na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Grodno pozostawało pod okupacją sowiecką, włączone do sowieckiej Białorusi jako siedziba rejonu w obwodzie białostockim.
Wielka synagoga
W latach 1941–1944 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką, podczas której wymordowano Żydów, umieszczając ich wcześniej w dwóch gettach.
Cmentarz farny
Na mocy postanowień konferencji jałtańskiej, władze sowieckie zobowiązały się do zwrotu Polsce terytoriów na zachód od linii Curzona. Linia w pobliżu Grodna przebiegała po rzece Niemen, pozostawiając po stronie polskiej lewobrzeżną część miasta. W rzeczywistości jednak granicę na tym odcinku wytyczono średnio o 15–22 km na zachód od linii Curzona, w związku z czym całe Grodno znalazło się na terytorium Białoruskiej SRR. W lipcu 1944 roku mieszkańcy miasta utworzyli komitet, który kierował listy od mieszkańców do różnych instytucji polskich z prośbą o pozostawienie Grodna w składzie Polski. Apele jednak pozostały bezskuteczne. Miasto stało się w lipcu 1944 ponownie częścią ZSRR i pozostało nią aż do jego rozwiązania w 1991. W 1961 władze komunistyczne kazały wysadzić najstarszy kościół miasta, tzw. Farę Witoldową. Obecnie miasto znajduje się w składzie Republiki Białorusi.
