Wykład IV „Przekłady Pisma Świętego”

Dziekan: prof. Otto Kent
Prodziekan: prof. Ferdynand von Habsburg

Wykład IV „Przekłady Pisma Świętego”

Postprzez ks. Otto Kent » 21 kwi 2011, 20:52

Przekłady na języki starożytne

Grecki

W ostatnich stuleciach ery przedchrześcijańskiej ukształtował się niezwykle ważny ośrodek diaspory żydowskiej na terenie Egiptu. Łączyło się to z założeniem Aleksandrii (323 r. przed Chr.). W pierwszej połowie III w. przed Chr. miasto to przeżywało okres rozkwitu. Powstała w nim również duża kolonia żydowska (oblicza się, że mogło tam mieszkać około miliona Żydów). Żydzi, chcąc zachować tożsamość narodową, założyli własne dzielnice. Jednocześnie słabo znając język hebrajski, przyczynili się do dokonania przekładu Biblii Hebrajskiej na język grecki. Tłumaczenie to zyskało nazwę Septuaginty
Wkrótce po powstaniu Septuaginty Żydzi uznali ją za swoją Biblię. Czytano ją w synagogach, zwłaszcza tam, gdzie nie rozumiano języka hebrajskiego. Początkowy entuzjazm wobec Biblii Greckiej osłabł już w I w. ery chrześcijańskiej, następnie wygasł zupełnie, a nawet przeobraził się w nie ukrywaną wrogość i został surowo potępiony przez rabinów.
Gruntowna zmiana nastawienia była pochodną dwóch istotnych okoliczności: powstania chrześcijaństwa oraz rabinicznej przebudowy judaizmu koniecznej z powodu wstrząsu wywołanego zagładą Jerozolimy w 70 r., zburzeniem Świątyni i zaprzestaniem kultu ofiarniczego. Na dodatek Septuaginta nie opierała się na regułach rabinicznego objaśniania tekstu świętego. Rabini zakazali posługiwania się nią w podlegających im środowiskach wyznawców judaizmu. Żydzi odrzucili ostatecznie Septuagintę na synodzie w Yawne (ok. 90 po Chr.). Biblia Grecka stała się wyłącznie Biblią chrześcijan.
Jednak większość Żydów z diaspory mówiła po grecku, zaś hebrajski był dla nich niezrozumiały. Pozbawienie ich Septuaginty oznaczało w praktyce zabranie im jedynej Biblii, jaką znali. Rabini nie zakazywali dokonywania przekładów greckich jako takich oraz posługiwania się językiem greckim w synagogach, lecz potępiali Septuagintę jako Biblię, która stała się Biblią minim, jak zaczęto nazywać chrześcijan.
Skutkiem takiego nastawienia w ciągu kilku dziesięcioleci II w. po Chr. pojawiły się trzy nowe greckie przekłady Biblii Hebrajskiej, które miały wyprzeć Septuagintę: przekład Akwili, Symmacha i Teodocjona. W starożytnych rękopisach te trzy przekłady bywają cytowane razem. Obejmuje się je, dla odróżnienia od Septuaginty, wspólną nazwą hoi loipoi – „pozostali (tłumacze)”, albo hoi treis – „trzej (tłumacze)”. Niedługo później powstały jeszcze inne greckie przekłady Biblii Hebrajskiej, o których wspomina m.in. Orygenes (zm. 254 r.).

SEPTUAGINTA

Septuaginta („przekład siedemdziesięciu” oznaczany skrótem LXX) to nazwa Biblii Greckiej, czyli zbioru ksiąg Starego Testamentu w języku greckim. Greckie tłumaczenie Biblii Hebrajskiej powstało w Aleksandrii w III-I w. przed Chr. Początkowo obejmowało tylko Pięcioksiąg, lecz wkrótce przełożono na grecki dwa pozostałe zbiory Biblii Hebrajskiej, czyli Proroków i Pisma.
Septuaginta to nie tylko przekład. Obejmuje ona także przetłumaczone na grecki księgi, których hebrajskie lub aramejskie oryginały zaginęły, oraz pierwotnie napisane bądź zachowane po grecku księgi deuterokanoniczne (Tobiasza, Judyty, Barucha, List Jeremiasza, 1 i 2 Księgę Machabejską, Księgę Mądrości i Mądrość Syracha oraz fragmenty Księgi Estery i Księgi Daniela).
Układ ksiąg w LXX jest odmienny niż w Biblii Hebrajskiej. Kanon hebrajski odzwierciedla porządek chronologiczny, w jakim poszczególne zbiory do niego wchodziły, zaś Septuaginta porządkuje pisma według gatunków literackich. Najpierw umieszczono w niej księgi historyczne, potem dydaktyczne, a na końcu prorockie.
Nowością Septuaginty była nie tylko transpozycja językowa (przełożenie języka), ale przede wszystkim transpozycja mentalności. Umożliwiła ona dotarcie orędzia utrwalonego w Biblii Hebrajskiej poza obręb Izraela, do świata pogańskiego.

PRZEKŁAD AKWILI


Przekład Akwili to literalne, wręcz niewolnicze tłumaczenie hebrajskiego tekstu Biblii na język grecki. Dokonał go ok. 130 r. po Chr. Akwila, z pochodzenia poganin, który najpierw nawrócił się na chrześcijaństwo, a następnie przeszedł na judaizm.
Chociaż doskonale znał język grecki, świadomie poświęcał piękno, a nawet gramatyczne i składniowe zasady greki na rzecz dosłownego trzymania się tekstu hebrajskiego. Czasami posuwał się do wtrącania hebraizmów, tak iż jego przekład mogli zrozumieć jedynie ci, którzy znali hebrajski. Przekład Akwili oficjalnie został zalecony wyznawcom judaizmu i stał się przekładem diaspory żydowskiej. Wyraźnie polemiczny względem Septuaginty i Nowego Testamentu świadczy, że jego opracowanie miało podłoże ideologiczne.
Przekład ten nie zachował się w całości, bo w późniejszych stuleciach nie posługiwano się już w synagogach językiem greckim. Znamy go wyłącznie z rozmaitych starożytnych cytatów, z zachowanych fragmentów Hexapli Orygenesa oraz z tekstów z VI w. znalezionych w genizie kairskiej.

PRZEKŁAD SYMMACHA


Przekład Symmacha to grecki przekład ksiąg hebrajskich, który pojawił się nieco później niż przekład Akwili (ok. 170-180 r.). Symmach był prawdopodobnie wyznawcą judaizmu, lecz mógł być także judeochrześcijaninem, co znaczyłoby, że rezerwa i niechęć rabinów wobec Septuaginty przenosiły się również na grunt chrześcijański. Jego dzieło miało załagodzić mankamenty niewolniczej wierności przekładu Akwili. Tłumaczenie, znane tylko fragmentarycznie, można łatwo rozpoznać po eleganckim języku i pompatycznym stylu. W odróżnieniu od przekładu Akwili, mamy w nim luźne parafrazy tekstu, wskutek czego dzieło Symmacha nigdy nie zdobyło wśród Żydów popularności dorównującej przekładowi Akwili.

PRZEKŁAD TEODOCJONA


Przekład Teodocjona jest najpóźniejszym z trzech znanych przekładów żydowskich Biblii Hebrajskiej na grekę powstałych po przejęciu Septuaginty przez chrześcijan (obok przekładu Akwili i Symmacha).
Okoliczności i czas powstania tego przekładu nie są znane. Część uczonych uważa, że pochodzi on z tego samego okresu co tłumaczenie Akwili, czyli z pierwszych dekad II w. Inni badacze umieszczają jego początki kilka dziesięcioleci później, czyli pod koniec II w.
Teodocjon pochodził prawdopodobnie z Efezu i – jak Akwila – był prozelitą żydowskim. Znając zastrzeżenia wobec Septuaginty, zamiast opracowywać nową wersję, podjął surową rewizję Biblii Greckiej, „poprawiając” ją pod kątem poglądów doktrynalnych i oczekiwań rabinów. Rewizja polegała na uzgadnianiu tekstu greckiego z brzmieniem hebrajskim, zaś zasadą poprawek była bezwzględna wierność oryginałowi. Teodocjońska wersja Księgi Daniela została przyjęta przez chrześcijan.

HEXAPLA ORYGENESA

Hexapla (gr. heks – sześć, aplos – kolumna) jest największym dziełem uczonego aleksandryjskiego Orygenesa (185-234), uważanego za ojca biblistyki, a w szczególności krytyki tekstu i hermeneutyki biblijnej.
W sześciu równoległych kolumnach Orygenes ustawił najważniejsze w jego czasach teksty Starego Testamentu. Pierwsza kolumna zawierała tekst hebrajski, druga podawała jego transkrypcję grecką czyli fonetyczny zapis czytania oryginału w alfabecie greckim, trzecią stanowił przekład Akwili, czwartą – Symmacha, piątą – tekst Septuaginty, szóstą zaś przekład Teodocjona (wg Euzebiusza z Cezarei (260-339) w części zawierającej Psalmy dodatkowo umieszczone były trzy inne przekłady greckie, z których żaden nie zachował się do naszych czasów).
Używając znaków zapożyczonych z dzieł Arystarcha (217-145 r. przed Chr.), drobiazgowo zaznaczał miejsca, w których Septuaginta oraz wersje Akwili, Symmacha i Teodocjona różniły się między sobą. To ogromne dzieło prawdopodobnie nigdy nie doczekało się przepisania w całości i dlatego nie zachowało się do naszych czasów.


Aramejski

Jeszcze w pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej znano w synagogach praktykę ustnego tłumaczenia na język aramejski odczytanego w danym dniu fragmentu Pisma. Ponieważ aramejski nadal pozostawał językiem mówionym Żydów, zatem dla zrozumienia czytanych ksiąg konieczne było równoległe przekładanie odczytanego tekstu. Rezultat tej działalności translatorskiej był nazywany targumem.
Za czytanie i tłumaczenie tekstu świętego były odpowiedzialne dwie osoby: lektor i tłumacz zwany meturgemanem. Obie funkcje wyraźnie rozdzielano. Posługę lektora i tłumacza regulowały drobiazgowe rozporządzenia. Po każdym przeczytanym wersecie Tory należało podać jego aramejski przekład. Nie wolno było opuścić żadnego fragmentu, aczkolwiek istniały pewne teksty, których nie czytano publicznie albo nie tłumaczono na aramejski. W czytaniach z Proroków dopuszczano ciągłą lekturę trzech wierszy, po czym trzeba było podać przekład.
Pierwsze zapisy targumów pojawiły się – co potwierdzają odkrycia z Qumran i Pustyni Judzkiej – prawdopodobnie już w III w. przed Chr., choć ogromna większość zachowanej literatury targumicznej pochodzi z pierwszych stuleci ery chrześcijańskiej. Opracowywanie pierwszych pisemnych wersji aramejskich zbiegło się więc w czasie z zaistnieniem Septuaginty, której początki to pisemny przekład Tory na język grecki.
Targumy pisane nie wyparły praktyki ustnego tłumaczenia Biblii Hebrajskiej. Rabini stale zalecali ustny przekład czytanych fragmentów, prawdopodobnie dlatego, aby nie osłabić ani nie zaprzepaścić umiejętności czytania Pisma w oryginale. Nie chciano też dopuścić, by zapisy targumów miały w czymkolwiek uszczuplić wyjątkowość hebrajskich ksiąg świętych.
Rabiniczna przebudowa życia Żydów, podjęta po 70 r. po Chr., sprawiła, że wszystkie teksty targumiczne poddano surowej cenzurze. Z jednej strony wynikała ona z obawy, aby aramejski definitywnie nie wyparł hebrajskiego, z drugiej zaś była przejawem wszechstronnej cenzury doktrynalnej, sprawdzającej przekłady pod kątem zgodności z coraz bardziej rygorystycznym i ujednoliconym judaizmem w postaci określonej przez rabinów. Gromadząc i badając istniejące zapisy, rabini opracowywali wersje oficjalne, forsując je jako normatywne dla swoich współwyznawców. W ten sposób wszystkie trzy zbiory Biblii Hebrajskiej otrzymały nowe targumy na piśmie, z których część dochowała się do naszych czasów. Przetrwały w nich relikty starożytnej egzegezy biblijnej przyjętej w czasach Jezusa Chrystusa i Kościoła apostolskiego, poprzedzającej rabiniczną przebudowę judaizmu.

TARGUMY

Targumy (hebr. przekłady) to tłumaczenia ksiąg Biblii Hebrajskiej na język aramejski. Po powrocie Żydów z wygnania babilońskiego język hebrajski został wyparty przez aramejski. Zatem czytając święte teksty w synagogach, musiano je na bieżąco tłumaczyć na język zrozumiały dla słuchaczy. Z czasem spisano te ustne parafrazy (w latach 250 przed Chr. – 300 po Chr.).
Targumy nie były wiernymi tłumaczeniami, lecz zawierały wyjaśnienia i budujące aluzje wprowadzone dla lepszego zrozumienia tekstu Biblii Hebrajskiej. Były używane w czasie nauczania w synagogach. Znaczenie literatury targumicznej polegało na tym, że były to pierwsze tłumaczenia hebrajskiego tekstu Biblii, a zarazem próby jej interpretacji i przyswojenia aktualnemu odbiorcy.
Do głównych targumów należą:
– targumy qumrańskie (Kpł, Hi);
– targum Onkelosa (Pięcioksiąg);
– targum Jerozolimski (Pięcioksiąg);
– targum Jonatana (prorocy);
– targum Pseudo-Jonatana (t. Onkelosa, t. Jerozolimski);
– targum do Hi, Prz, Ps.

Łaciński

Pierwsze pokolenia chrześcijan posługiwały się Biblią Grecką jako napisaną w zrozumiałym dla nich języku (próbę usystematyzowania istniejących greckich przekładów pism Starego Testamentu podjął Orygenes w Hexapli). Od połowy II w. łacina zaczęła wypierać grekę. We wschodniej części basenu Morza Sródziemnego greką posługiwano się do najazdów arabskich w VII w., lecz na Zachodzie długo przedtem święciła triumfy łacina. Poczynając od II w. posługiwała się nią coraz większa liczba chrześcijan, którzy w ogóle nie znali hebrajskiego ani aramejskiego i stopniowo tracili kontakt z greką.
W takich okolicznościach powstawały łacińskie przekłady ksiąg świętych, obejmujące zarówno Stary, jak i Nowy Testament. Zjawisko przekładu jako takie przyjęło się już, tak że fakt tłumaczenia nie był niczym zaskakującym. Nowe były jednak metody, a także rezultaty działalności translatorskiej. Wszystkie te przekłady ksiąg świętych na łacinę objęto mianem Vetus Latina (przekłady starołacińskie). Powstawały one przez ponad półtora wieku, do czasu kiedy św. Hieronim (ok. 347-419 r.) podjął się pracy nad dziełem, które później otrzymało nazwę Wulgata.
Jednak przekład Hieronima nie od razu się przyjął. Na Wschodzie natrafił na tak mocne sprzeciwy, że właściwie nigdy nie zyskał tam priorytetu, jaki przysługiwał mu później na Zachodzie. Także w Kościele zachodnim nie zabrakło obaw i wątpliwości. Jeszcze w połowie VII w. był w użyciu jednocześnie z rozmaitymi przekładami starołacińskimi. Wkrótce zyskał jednak znaczną przewagę.
Dzieło Hieronima zyskało na znaczeniu w XVI w., czyli wraz z pojawieniem się Reformacji. Wtedy też zaczęto je nazywać Wulgatą. Dekretem Soboru Trydenckiego z 8 IV 1546 r. Wulgata została promulgowana jako autentyczna Biblia Kościoła katolickiego. Nie oznaczało to odrzucenia czy lekceważenia Septuaginty ani tym bardziej tekstu oryginalnego. Niemniej jedno i drugie na kilka wieków w Kościele katolickim zeszło na dalszy plan (zmieniło się to dopiero w XX w., kiedy dokonano nowych katolickich tłumaczeń z oryginalnych języków biblijnych).
W 1979 r. papież Jan Paweł II ogłosił nowy oficjalny przekład Pisma świętego, który stanowi owoc prac komisji dla opracowania Neo-Wulgaty powołanej w 1965 r. przez papieża Pawła VI. Wydanie to, używane w łacińskich tekstach liturgicznych, respektuje tradycyjny chrześcijański język łaciński oraz uwzględnia adaptację Wulgaty pod kątem uzgodnień z Biblią Hebrajską i Grecką.

VETUS LATINA (starołacińskie przekłady Biblii)

Pierwsze przekłady łacińskie Biblii pojawiły się w Afryce Północnej w II w. (niektórzy uczeni sugerują, że wcześniej powstawały w Antiochii i być może w Italii, w okolicach Mediolanu). Powstawały one w środowiskach chrześcijańskich z tych samych pobudek, z jakich wcześniej Żydzi dokonywali przekładów na aramejski i grecki. Były to potrzeby praktyczne, liturgia, względy doktrynalne i pobożność prywatna. Stary Testament tłumaczono jednak nie z hebrajskiego, lecz z krążących odpisów Septuaginty i innych wersji greckich. Były to więc przekłady z przekładów.
Przekłady starołacińskie dzieli się na afrykańskie (versio Afra) oraz europejskie (versio Itala). Obie grupy noszą cechy charakterystyczne dla mentalności i religijności każdego z tych regionów.
Wraz z zaistnieniem i upowszechnieniem Wulgaty zmalała rola przekładów starołacińskich, a w końcu większość zupełnie poszła w zapomnienie. Prawdopodobnie dlatego do naszych czasów nie zachował się żaden kompletny rękopis żadnego z nich. Wiedza o nich pochodzi z różnych fragmentarycznych odpisów i cytatów w pismach łacińskich ojców Kościoła

WULGATA

Wulgata (łac. vulgatus – rozpowszechniony) to łacińskie tłumaczenie Pisma świętego uznane za textus receptus (tekst obowiązujący) w Kościele zachodnim. Na skutek istnienia dużej liczby łacińskich przekładów Biblii papież Damazy I (366-384) polecił sporządzenie nowego tłumaczenia ksiąg świętych w celu prowadzenia dyskusji teologicznych, w których trzeba było powoływać się na jeden normatywny tekst, jak również do użytku liturgicznego.
Zadania tego podjął się św. Hieronim (ok. 347-419), doskonale znający grekę, łacinę i hebrajski. Pracował nad nim w latach 390-405. Zaproponował powrót do veritas Hebraica (prawdy hebrajskiej), to znaczy do sensu oryginału. Po dokonaniu rewizji łacińskiego tekstu Ewangelii zajął się rewizją Psalmów bazując na tekście greckim. Gdy przeniósł się do Palestyny zaczął rewizję całego Starego Testamentu na bazie greckiego tekstu z Hexaples Orygenesa lecz w 390 roku porzucił projekt rewizji na rzecz nowego tłumaczenia, tym razem z tekstu hebrajskiego. Przetłumaczył wszystkie księgi z hebrajskiego jak również księgi Tobiasza i Judyty z aramejskiego. Nie zajmował się księgami 'deuterokanonicznymi', księgi te zostały włączone do Vulgaty z Vetus Latina.
Kierując się wiarą chrześcijańską, Hieronim tłumaczył Stary Testament w świetle Nowego. Istotną cechą jego przekładu jest też zamierzony „cyceronianizm”, to znaczy troska o piękno szaty językowej Biblii.

Obrazek



 

kuchnie na wymiar kalwaria zebrzydowska

Powrót do Katedra Teologii

Kto przegląda forum

Użytkownicy przeglądający ten dział: Brak zidentyfikowanych użytkowników i 1 gość

cron