Broń Biała

[Henryk Horoch]

Adam Brzezina Winiarski

Broń biała, dawniej bardzo powszechna, obecnie z wojska wypierana przez broń palną. Pozostaje w użyciu przez oddziały kawalerii (szable i lance) oraz piechotę (bagnety). Ponad to, szabla jest używana jako broń paradna.

Broń biała dzieli się na :
- broń sieczną (szabla)
- broń tnącą (miecz)
- broń kującą (włócznia, lanca)
- broń tnąco-kojącą (halabarda)
- broń obuchowa (maczuga, buława, buzdygan)


"Szczerbiec" kopia miecza koronacyjnego Królów Polski


Szabla

[Henryk Horoch]

SZABLA
Kacper Denhoff
część I

Szabla (ang. sabre, ros. sablja, niem. säbel, fr. sabre, weg. szablya – wym. so'bjo) – długa sieczna broń biała. Wyróżnia się jednosieczną, wygiętą głownią. Klinga szabli może być w części sztychowej poszerzona, czyli mieć ukształtowane tzw. pióro, zaczynające się zazwyczaj wyraźnym uskokiem na tylcu głowni (tzw. młotkiem), rzadziej – poszerzające się płynnie, bez uskoku. W niektórych egzemplarzach tylec pióra może być ostrzony (mówimy wówczas o szabli z piórem dwusiecznym). Przeznaczona do zadawania cięć i sztychów (pchnięć). Szabla jest wyraźnie różna od miecza (miecz ma prostą, obosieczną klingę).

Ostateczne pochodzenie wyrazu, a wraz z nim i samego przedmiotu, było wielokrotnie dyskutowane. Najnowszym studium w tym zakresie jest praca Marka Stachowskiego 'The Origin of the European Word for Sabre' (, str. 133-141), Praca ta cechuje się połączeniem danych językoznawczych z historycznymi. Autor ostateczne źródło szabli znajduje w Azji, w językach tunguskich, co pozostaje w zgodzie z awarską proweniencją samego przedmiotu w Europie.

Ślady broni siecznej o wygiętej głowni spotykane były już w starożytnej Persji, Egipcie, Asyrii, Chinach – czyli zasadniczo na obszarze Azji Środkowej. Można przypuszczać, że pierwowzory szabli powstały w Chinach, gdzie były odpowiednie warunki – wyspecjalizowani płatnerze i bogate rudy żelaza.

Szabla pojawiła się w Europie w średniowieczu, w czasie wędrówek ludów na początku V wieku. Jednak do powszechnego przyjęcia jej do uzbrojenia doszło stosunkowo późno (mimo przykładów jej skuteczności, np. bitwa pod Legnicą w 1241 r., gdzie Mongołowie pokonali polskie rycerstwo), bo dopiero od XIV wieku na Węgrzech i Rusi Kijowskiej. W Polsce szabla przed XVI wiekiem była używana sporadycznie, częściej jako broń plebejska, niż szlachecka.

Szabla zaczęła zastępować używany w Polsce miecz dopiero od końca XV wieku. Decydującymi czynnikami były:

* zagrożenie ze strony używających (ze znaczną skutecznością) szabel Tatarów i Turków od południowych i wschodnich granic,
* bliższe kontakty z Litwą i Rusią, gdzie szabla stanowiła już znaczący składnik uzbrojenia od XV wieku,
* kontakty polsko-węgierskie (zwłaszcza po wyborze Ludwika Andegaweńskiego na tron polski), dzięki którym do Polski dotarły duże ilości orientalnego wyposażenia zdobytego podczas wojen z Turkami,
* rozwój broni palnej, wypierający opancerzone, ciężkie, niezbyt mobilne rycerstwo walczące mieczami na rzecz lekkich, zwrotnych formacji jazdy wzorowanych na wschodnich najeźdźcach
* zmiany w europejskiej sztuce wojennej, coraz częściej angażującej oprócz rycerstwa także formacje pieszych i konnych najemników, posługujących się odmiennymi od rycerstwa typami broni.

Osobną sprawą był coraz bardziej nasilający się wpływ kultury orientalnej na szlachecką sztukę, obyczajowość i ideologię. Na dworach szlacheckich pojawiły się wschodnie kobierce, uzbrojenie ochronne, łuki z sajdakami – i szable, często zdobyczne, tureckie lub perskie. Kult szabli jako jedynej broni godnej polskiego szlachcica stał się na tyle silny, że aż do XIX wieku szabla była uważana za symbol sarmatyzmu, tradycji i starożytnego pochodzenia szlachty polskiej.

[Henryk Horoch]

SZABLA
Adam Brzezina Winiarski
cześć II


"Karabela - Szabla typu paradnego


Szabla typu węgierskiego


Szabla z początku XIX wieku będąca na wyposażeniu polskich pułków jazdy.

[Henryk Horoch]

RAPIER
Kacper Denhoff
część I


Rapier jest bronią białą o długiej, prostej i obusiecznej klindze, dłuższą od szabli. Jego początki sięgają wczesnego renesansu, kiedy to zrodziła się potrzeba broni noszonej "na co dzień" przez mieszczan. Był najpopularniejszą bronią Europy Zachodniej od XVI do XVII wieku. Natomiast w Polsce był używany głównie przez wojska autoramentu cudzoziemskiego (arkebuzerów, rajtarów, dragonów i muszkieterów).

Wbrew obiegowym opiniom jest on stosunkowo ciężką i powolną bronią (jego waga porównywalna jest do późnych mieczy jednoręcznych) – wymagał od posługującego się nim szermierza sporej sprawności fizycznej. Mimo, iż początkowo na równi służył do cięć i sztychów (pchnięć), w drodze ewolucji jego znaczenie jako broni siecznej zanikło.

Za rapier należy uznać każdą jednoręczną broń białą posiadająca podkrzyże (ricasso) wraz z wolnym do niego dostępem od strony kosza, pełną oślą podkowę (pas d'ane) oraz głownię przeznaczoną głównie do pchnięć.

Powyższa definicja jest oparta na kryterium funkcjonalności. Istnieje także inna, oparta na wyglądzie broni, podawana np. przez Zdzisława Żygulskiego (powołuje się na Herberta Seitzem).

Wraz z końcem średniowiecza pojawiła się potrzeba wynalezienia broni codziennej, noszonej przez mieszczan, będącej częścią garderoby. Głównym powodem była "moda" na pojedynki, które najczęściej odbywały się na miejscu i bez wcześniejszego przygotowania. Kolejną sprawą była możliwość zadawania pchnięć, co pozwalało na dokładne punktowanie słabych miejsc w opancerzeniu oraz walkę w małych pomieszczeniach (choć problem mogło stanowić samo wyciągnięcie broni).

Na podstawie badań broni wiemy, że głownia rapiera miała długość około metra (zazwyczaj nieco więcej), a cała broń ważyła około 1,2 kg (waga ta wahała się od większej na początku ery rapiera, do mniejszej u jej schyłku).

W czasach świetności rapiera (od około 1500 do 1680 roku) można wyróżnić trzy podstawowe okresy. W pierwszym był on cięższy i technika walki równoważyła cięcia i zadawanie pchnięć. Była to głównie pierwsza połowa XVI wieku.

Kolejnym okresem były czasy Capo Ferro (koniec XVI wieku). Walka rapierem polegała głównie na zadawaniu pchnięć, choć możliwość cięć pozostała. Broń stała się bardziej kunsztowna, zdobna – jest to okres z którego wywodzi się obecny wizerunek rapiera. Zmieniło się również podejście do szermierki – stanowiła wtedy bardziej element obronny, sposób na pozyskanie czasu, niż przygotowania do ataku.

Ostatni okres (lata 1650-1680) zwany jest przejściowym, ze względu na zmianę technik tempa szermierczego z pojedynczego na podwójne (z czasem szybsze riposty wymusiły zmniejszenie się broni, zarówno jeśli chodzi o wagę jak i długość – w wyniku czego powstały szpady).

SZTYLET
Kaspre Denhoff

Sztylet (staropolskie tulich, włoskie stiletto) – krótka, biała broń sieczna o prostej, cienkiej, ostro zakończonej trójgraniastej głowni i krótkim, prostym jelcu, przeznaczona do kłucia. Sztylet jest rodzajem noża. Najwcześniejsze formy sztyletu, wykonywane z kamienia, kości lub rogu, znane są z paleolitu. Rozpowszechnił się w okresie średniowiecza i renesansu, kiedy był wykonywany w całości ze stali.

Sztyletów używano także do zabójstw, m.in. do eliminacji przeciwników politycznych, np. Juliusza Cezara. Na podobieństwie sztyletu robiono też maczety.

Lewak - sztylet trzymany zazwyczaj w lewej dłoni, używany do parowania i blokowania w trakcie walki rapierem lub innym rodzajem broni jednoręcznej trzymanej w dłoni prawej. Często jednak był również stosowany do zadawania zaskakujących ciosów, nieprzygotowanemu na taki atak przeciwnikowi.

Bichwa (żądło skorpiona) - indyjski sztylet. Podwójnie wygięte ostrze, podobne do bawolego rogu, z którego pierwotnie było wykonywane, długości do 25 cm, często rozwidlone lub podwójne. Rękojeść w kształcie pętli, chroniąca dłoń, zwykle zdobiona.

bichwa z indii

quedea – rodzaj sztyletu lub puginału. Miała prostą, obosieczną głownię o charakterystycznym kształcie trójkąta bardzo szerokiego u nasady i zwężającego się w szpic.

Nazwa pochodzi od szerokości u nasady, wynoszącej pięć palców (cinquedea – wł. pięć palców). Była to broń używana przede wszystkim przez cywilów – kupców czy urzędników, stąd też większość zachowanych egzemplarzy jest bardzo ozdobna. Zdobienia pojawiają się głównie na głowni która, zwłaszcza w późniejszych egzemplarzach, często była kanelowana i grawerowana. Cinquedea była popularna przede wszystkim w północnych Włoszech u schyłku średniowiecza i na początku renesansu.

Jelec przeważnie wygięty ku dołowi, półkolisty lub trójkątny.

Zachowane egzemplarze datowane są pomiędzy 1450 a 1550 rokiem. Najkrótszy ma długość głowni 20 cm, najdłuższe mogą być nawet klasyfikowane jako krótkie miecze.

Cinquedea bywa także nazywana (rzadko) anelac, anelace lub sangdede.

Daga, deka – sztylet o długiej (40-60 cm), zwężającej się ku sztychowi głowni. Najczęściej używana jako broń dodatkowa (w drugiej ręce) wraz z mieczem, służyła do rozdzierania kolczugi przeciwnika lub zadawania ciosów w miejsca nie osłonięte zbroją. Broni tej używano w Europie Zachodniej od wczesnego średniowiecza do XVII wieku, początkowo jako broń piechoty, później także przez jazdę. W Polsce mało popularna.

Mizerykordia (łac. misericordia – miłosierdzie), wcześniejsza nazwa puginał – krótki, wąski sztylet służący do dobijania rannego/konającego przeciwnika (stąd nazwa), o mocnym sztychu oraz długiej klindze przystosowanej do pchnięcia przeciwnika.

Stanowiła ważną rolę w uzbrojeniu średniowiecznego rycerstwa. Używana głównie w okresie późnego średniowiecza, gdy do użytku weszły zbroje płytowe – dzięki wąskiemu ostrzu umożliwiała zadanie ciosu pomiędzy płytami pancerza lub nawet jego przebicie. Łączyła stosunkowo niewielkie rozmiary i wysoką skuteczność bojową.

W wiekach XIII – XV mizerykordię noszono obok miecza, zawieszano z prawej strony pasa, od drugiej połowy XIV w. mocowano na łańcuszku przytwierdzonym do napierśnika zbroi.

Pośród mizerykordii można wyróżnić dwie grupy broni – noże bojowe o głowni jednosiecznej oraz sztylety z głownią obusieczną.

Jest to także element kulturowy i tradycyjny wielu narodów (gruziński kindżał, hiszpańska navaja lub japońskie tantō).

Mizerykordia charakteryzowała się również motywami zdobniczymi, co według niektórych historyków odróżnia ją od puginału, aczkolwiek nie zachował się żaden egzemplarz potwierdzający tę hipotezę.



Dirk to szkocki długi sztylet o długości ostrza od sześciu do dwunastu cali (ok. 15 do 30 cm). Samo słowo dirk wywodzi się najprawdopodobniej gaelickiego od słów sgian dearg (czerwony nóż). Głownia sztyletu była najczęściej jedno lub 3/4 sieczna, płaska, czasem z 2-3 zbroczami sięgającymi połowy długości.Wykonywano je często ze złamanych rapierów, mieczy i innej długiej broni. Rękojeść bez jelca, z dzwonowatym lub nerkowatym, okutym metalem ( często mosiądzem) zgrubieniem przy ostrzu, baryłkowata pośrodku, zwężona ku drugiemu końcowi, na którym często była ozdabiana osadzonym w srebrze morionem. Wykonywana była najczęściej z twardego drewna, często korzeni jałowca, lub z kości, zwykle zdobiona celtyckim ornamentem plecionkowym, lub nabijana metalowymi ćwiekami. Pochwa zwykle drewniana pokrywana była skórą ciemo barwioną. Charakterystyczne było osadzanie w tej samej pochwie, w małych kieszonkach dodatkowego, użytkowego noża, albo noża i widelca. Rękojeści tych dodatków były zwykle podobne do rękojeści sztyletu. Dirk był noszony zwykle jawnie, z przodu, centralnie na pasie, a w przypadku noszenia pełnego stroju góralskiego z torbą myśliwską sporran, u boku.

Drugi sławny sztylet góralski - Sgian Dubh (czarny nóż), o połowę lub więcej mniejszy od dirka, podobnie zdobiony, noszony był ukryty, zwykle za wysoką wełnianą skarpetą stosowaną do stroju narodowego.

Sztylet pełnił ważną rolę w życiu członków klanu. Wielu górali nie mogło sobie pozwolić na kupno miecza czy później szkockiego rapiera, sztylet stanowił więc podstawową, najdostępniejszą broń. Angielscy okupanci po powstaniu 1745 r. zakazali posiadania broni białej i palnej, masowo rekwirowali miecze, rapiery i pałasze, sztylety najczęściej uniknęły konfiskat i stały się podstawową bronią górali. Szczególne znaczenie dla członków klanów miały przysięgi składane na sztylet. Dirk występuje też często w herbach szkockich rodów i godłach klanów, m.in.w tarczy herbowej: MacBain of Kinchyle, Macfie of Collonsay, MacKay, MacPherson of Cluny, Shaw of Rothemurchus, Farquharson of Invercauld, i jako klejnot herbowy: Bain of Tulloch, Chasteris of Amisfield, Dalzell, Erskine, Kirkpatrick, MacAlister of the Loup, MacLellan, MacKay, MacDowall, Shaw.

Oba sztylety, lub ich atrapy, do dnia dzisiejszego stanowią część tradycyjnego szkockiego ubrania.

Kris - sztylet malajski, zwykle o wężykowatej klindze z bruzdami i często małą haczykowatą wypustką. Sztylet stał się narodowym symbolem Malezji. Zazwyczaj uzupełnia galową garderobę arystokracji.

Sai (jap. 釵) inaczej "róg śmierci", to japońska broń defensywna podobna do widełek. Składa się z ramienia głównego (monouchi) (40-60cm), czubka, którym uderza się przy rzucie (saki) i dwóch ramion bocznych (yoku), które są znacznie krótsze. Czubek yoku to tsune. Panuje błędne przekonanie, że ramiona posiadają zaostrzone krawędzie boczne, podczas gdy najczęściej spotykanym jest przekrój okrągły. Sai posiada także głowicę (gashira), która służy do zadawania ciosów obuchowych. Sai był używany przez wojowników ninja, a także przez policjantów na Okinawie. Szczególnie przydatny do wytrącania broni przeciwnika, pierwotnie używany przez chłopów na plantacjach ryżu do robienia otworów na sadzonki. Dopiero po rewolucji Meiji (1868r) sai posłużyło japońskim chłopom jako broń.

Współcześnie sztukę walki sai ćwiczy się w ramach treningu uzupełniającego w karate oraz jako jedno z podstawowych narzędzi kobudo

Tantō (jap. 短刀, Tantō?) - sztylet japoński z jedno lub obosiecznym ostrzem, o długości od 15 do 30 centymetrów. Głownia była przeznaczona przede wszystkim do pchnięć, lecz można nią było także z powodzeniem ciąć. W zależności od rodzaju mógł być noszony jako shōtō w daishō, zastępując wakizashi lub też jako samodzielny oręż, często ukrywany w fałdach obszernych szat zarówno przez mężczyzn jak i kobiety. Istniało wiele rodzajów tej broni: niewielkich sztyletów używanych do obrony (także przez kobiety, często tzw. "broń ostatniej szansy"), noży do rytualnego samobójstwa (seppuku) oraz ciężkich odmian służących do przebijania zbroi (ō-yoroi), zwanych yoroi-dōshi.

Ze względu na różnorodność zastosowanych opraw (koshirae), tantō można z grubsza podzielić na następujące rodzaje:

* aikuchi - rodzaj tantō pozbawiony tsuby (jelec), fuchi stykało się w nim bezpośrednio z koiguchi (wejściem pochwy);
* hamidashi - tantō z niewielką tsubą;
* kaiken (także dawna forma zapisu: kwaiken) - krótkie tantō noszone w oprawie aikuchi lub shira-saya. Używany był przez kobiety do samoobrony lub do odebrania sobie przez nie życia, ale także do walki w wąskiej przestrzeni

.

MIECZ
Kasper Denhoff

Miecz – biała broń sieczna, charakteryzująca się prostą głownią, zwykle obosieczną (badacze średniowiecza nie uznają pojęcia miecz jednosieczny odnoszącego się do zakrzywionych mieczy - miecz prosty może być tylko obosieczny - jednosieczne są kord, tasak i szabla) i otwartą rękojeścią. W zależności od typu, miecz trzymany był jedną ręką (większość mieczy) lub dwiema rękami. Do mieczy jednosiecznych zalicza się też japońską broń sieczną typu katana, z zakrzywioną jednosieczną głownią.

Miecz jest najstarszą historyczną bronią sieczną, oraz jedną z najostrzejszych broni średniowiecznych. Pierwsze miecze, wykonywane z brązu, powstawały już w epoce brązu, na terenie Chin i Egiptu. Z powodów technologicznych były wydłużone, wąskie i nadawały się głównie do pchnięć. Później miecze, wykonywane z żelaza, stały się powszechnie używaną bronią. Najdynamiczniejszy rozwój mieczy w Europie przypada na średniowiecze, kiedy stały się także symbolem stanu rycerskiego. Powstał kult miecza - z narzędzia stał się sacrum, wierność przysięgano na miecz. Bardzo często otrzymywał własne imię i noszono go przed władcami na znak władzy i sprawiedliwości. Był niezbędny przy ceremonii koronacji i pasowania na rycerza.

Pochodzenie ojcowskie określano jako "po mieczu" (w odróżnieniu od "po kądzieli" – po matce), w czasie pogrzebu ostatniego potomka męskiego łamano miecz. Według legendy, dwa nagie miecze podarował jako wyzwanie przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku Ulrich von Jungingen, wielki mistrz zakonu krzyżackiego polskiemu królowi, Władysławowi Jagielle.

Miecz powoli przestaje być użyteczny w bitwach w wieku XVI. Ostatni znaczący typ miecza to miecz dwuręczny. Został zastąpiony przez rapier i szablę.

Topór Bojowy, Czekan i Nadziak
Adam Brzezina Winiarski


Topór bojowy z XVI wieku


Współczesne Kopie

[Henryk Horoch]

Pałasz kirasjerów
Broń biała o prostej głowni wywodząca się w prostej linii z miecza. Istotną różnicą w stosunku do protoplasty była jej jednosieczność i rozbudowana, często koszowa rękojeść. edną z najdoskonalszych form tej broni są francuskie pałasze z początku XIX wieku. W tym okresie za sprawą Napoleona nastąpił renesans jazdy uderzeniowej - kirasjerów - której zadaniem było przełamywanie w pełnym galopie szyków nieprzyjaciela zwartą masą ludzi i koni. Ich podstawową bronią były pałasze o długiej, masywnej głowni zdatnej do zadawania pchnięć ale i do cięcia. Broni, dzięki swym rozmiarom pozwalała dosięgnąć kawalerzystę uzbrojonego w szablę nim ten zadał cięcie, jak również przeszyć piechura nawet, gdy ten rzucił się na ziemię. Często jeden cios zadany ciężkim pałaszem rozstrzygał starcie. Mimo, iż broń tę stworzono dla kawalerii, po pewnym treningu można jej było używać także w walce pieszej. Obrona polegała na utrzymaniu przeciwnika na dystans i wykonywaniu zasłon, po których następował cios.

[Henryk Horoch]

Szabla wschodnia z XVII wiek
Głownia jednosieczna długości 86 centymetrów, obustronnie płasko szlifowana, z acentrycznym obosiecznym sztychem wyodrębnionym młotkiem. Na płazie zewnętrznym, na przygrzbieciu ciągnie się wzdłuż całej głowni słabo czytelny nabijany złotem ornament w stylu wschodnim. Rękojeść otwarta z jelcem krzyżowym z wąsami. Okładzina wykonana z jednorodnej blachy srebrnej, złoconej. Rękojeść od strony zewnętrznej bogato dekorowana kilkoma rzędami turkusów, blacha zdobiona rytowanymi motywami roślinnymi. Pochwa wykonana z drewnianych trzasek pokrytych czerwonym aksamitem, z pięcioma okuciami: szyjką (zachodzi na nią ryfka z koluszkiem), trzewikiem i trzema ryfkami (środkowa z koluszkiem). Wszystkie okucia wykonane ze srebrnej złoconej blachy i tak, jak oprawa bogato dekorowane rytym ornamentem roślinnym i szlachetnymi kamieniami (turkusami, jaspisami i almandynami).

[Henryk Horoch]

Szabla z głownią ruską
Jelec krzyżowo-kabłąkowo-tarczowy; tarczka tylko od wewnętrznej strony, zaopatrzona w paluch. Kabłąk załamany pod kątem rozwartym, zaokrągla się ku głowicy (nie jest z nią połączony). Głowica w kształcie migdała, kapturek nie dochodzi do jelca. Trzon rękojeści obciągnięty karmazynowym aksamitem. Głownia płasko ciągniona, z piórem. Na głowni znajduje się, nabijane złotem wyobrażenie Marii Panny z Dzieciątkiem, a nad nim ślady dwugłowego orła (godło Romanowów i jednocześnie Rosji). Poniżej dwie świece srebrne w złotych świecznikach, ze złotymi płomieniami. Wzdłuż grzbietu, na środkowej części głowni, widnieje nabijany złotem napis w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, który w polskim tłumaczeniu brzmi "W imię Ojca i Syna i Świętego Ducha. Sami pobijemy wrogów naszych". Pochwa drewniana, pokryta czarną skórą, z trzema okuciami.