KOS
Niby taki zwykły, pospolity ptak. Jedna kryje w sobie coś niezwykłego. Czarny elegancik. Kiedyś spotkałem kosa zajadającego się jagodami.
Śpiew kosa
https://youtu.be/n4VK6lbAmV4 os zwyczajny, kos (Turdus merula) – gatunek średniej wielkości ptaka częściowo wędrownego z rodziny drozdów (Turdidae). W Europie jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych członków tej rodziny, jest też jednym z najbardziej znanych ptaków. Długość ciała wynosi od 24 do 27 cm. Samce są zabarwione na czarno z żółtym dziobem. Upierzenie samic jest w dużej części ciemnobrązowe. Głośne i melodyjne pieśni godowe można usłyszeć w Europie Środkowej pomiędzy początkiem marca a końcem lipca już przed świtem, a także wieczorem i czasem w ciągu dnia.
Kosy gniazdują w niemal całej Europie poza daleką północą i krańcami południowo-wschodnimi. Poza tym zamieszkują fragmenty Afryki Północnej i Azji. Zostały introdukowane w Australii i Nowej Zelandii. W Europie Środkowej część ptaków opuszcza na zimę tereny lęgowe i wędruje do Europy Południowej oraz Afryki Północnej.
Pierwotnie kos był ptakiem leśnym. W dalszym ciągu można go spotkać w lasach, jednak w XIX stuleciu rozpoczął się proces synurbizacji. Kosy, zasiedlając początkowo parki i ogrody w pobliżu osad ludzkich, wkrótce przeniosły się także do centrów miast. Pożywienia szukają zwykle na ziemi. Odżywiają się przeważnie pokarmem zwierzęcym, głównie dżdżownicami i chrząszczami. Chętnie zjadają też jagody i inne owoce. Budują gniazda zazwyczaj wśród gałęzi drzew i krzewów.
Kos zwyczajny został opisany przez Linneusza w dziesiątej edycji jego Systema Naturae w 1758 jako Turdus merula (opisany jako T. ater, rostro palpebrisque fulvis)[16]. Binominalna nazwa pochodzi od dwóch łacińskich słów: turdus = „drozd” i merula = „kos”. Pierwsi przedstawiciele rodzaju Turdus pochodzą ze wschodniej Palearktyki z późnego miocenu. We wczesnym pliocenie rodzaj Turdus rozprzestrzenił się na Afrykę i stamtąd na pozostałe kontynenty, jednocześnie podlegając radiacji adaptacyjnej. Prawdopodobnie w środkowym pliocenie wyodrębnił się kos zwyczajny. Jest rzeczą dyskusyjną, z którymi drozdami z rodzaju Turdus kosy są najbliżej spokrewnione[17]. Według Clementa kos zwyczajny jest najbliższy ewolucyjnie do zamieszkującego Azję Południowo-Wschodnią i wyspy południowo-zachodniego Pacyfiku drozda wyspowego (T. poliocephalus)[18]. Według Voelkera kosy należą do euroazjatyckiego kladu w obrębie rodzaju Turdus i są uważane za klad bazalny tej grupy, choć brak jest jednoznacznego potwierdzenia przez badania genetyczne[19]. Według analiz Nylandera kosy, wraz z również zamieszkującymi Eurazję droździkami (T. iliacus), należy zaliczyć do jednego kladu z południowoamerykańską grupą drozdów[17].
Najczęściej wyróżnia się dziewięć podgatunków kosa zwyczajnego: T. m. merula, T. m. azorensis, T. m. cabrerae, T. m. mauritanicus, T. m. aterrimus, T. m. syriacus, T. m. intermedius, T. m. sowerbyi i T. m. mandarinus[20][21][22].
Na początku XXI wieku z gatunku Turdus merula wyodrębniono dwa nowe gatunki:
drozd himalajski (Turdus maximus)
drozd indyjski (Turdus simillimus)[23][24][17]
Na kariotyp kosa zwyczajnego składa się 40 par chromosomów (wliczając w to chromosomy płci, co daje 2n=80). Długość chromosomów wynosi od 4,2 μm do 0,4 μm. Chromosom płciowy Z jest metacentryczny i mierzy 2,6 μm, zaś chromosom W jest telocentryczny i ma długość 1,4 μm[25] (System determinacji płci ZW).
Dorosłe kosy wykazują wyraźny dymorfizm płciowy. Upierzenie samców jest jednolicie czarne, dziób krzykliwie jasnożółty do pomarańczowego. Samce mają też wyraźną obrączkę oczną o podobnym do dzioba kolorze, tylko nieco bardziej brązowawą. Obrączka oczna kontrastuje silnie z ciemnobrązową tęczówką[26]. Intensywność barwy jest związana z metabolizmem karotenoidów i świadczy o zdrowiu ptaka[27]. Mniej odznaczające się są obrączki oczne u samic. Także dziób ma bardziej stonowaną barwę. Kolorystyka upierzenia samic jest bardziej zróżnicowana, oliwkowobrązowa, miejscami wpadająca w szarość i kolor czerwonobrązowy. Obie płcie mają ciemnobrązowe nogi i pazury[26][28]. W porównaniu z także ciemno upierzonymi i często przebywającymi na ziemi szpakami kosy są nieco większe i mają wyraźnie dłuższy ogon[29].
Upierzenie dorosłych kosów[edytuj | edytuj kod]
Samica kosa
Upierzenie dorosłych samców jest jednolicie czarne. Przede wszystkim na spodzie ciała, ale też na plecach pióra mają nierzadko szare lub brązowawe końcówki. Można to zauważyć jednak tylko w odpowiednim oświetleniu. Upierzenie przypomina wtedy nieco łuski gada[26][30]. Pióra konturowe mogą rozjaśniać się wiosną[26].
Samice z wierzchu są zabarwione na ciemny kolor oliwkowobrązowy do oliwkowoszarego. Czoło jest często nieco ciemniejsze. Zabarwienie jaśniejszego spodu ciała może być bardzo różne u poszczególnych osobników. Podgardle jest jasne, brudnoszare do czerwonawobrązowego z ciemniejszym prążkowaniem. Pierś jest brązowoszara, żółtobrązowa do czerwonobrązowej, bardziej lub mniej pstrokata. Brzuch jest brązowy, szarobrązowy lub szary z jaśniejszymi końcówkami piór, wyraźnie przypominającymi łuski. Pióra ogona są ciemno- do czarnobrązowych, sterówki i lotki ciemnobrązowe z oliwkowymi chorągiewkami zewnętrznymi[26].
Młode ptaki i pierzenie[edytuj | edytuj kod]
Młode ptaki po wylocie z gniazda są podobne do samic. Spód ciała mają bardziej plamisty a pióra grzbietu i pokryw skrzydeł posiadają rzucające się w oczy, jasne osie. Dziób jest brązowy. Upierzenie skrzydeł i ogona wydaje się wyraźnie oddzielone od reszty. U młodych samców jest ciemnobrązowe do brunatnoczarnego, u młodych samic nieco jaśniejsze, przechodzące w brąz[26][30].
Młody ptak tydzień po opuszczeniu gniazda
Młode ptaki pierzą się po raz pierwszy w roku urodzenia między latem a jesienią. Wymieniają wtedy pióra konturowe korpusu i część piór skrzydeł[30]. U samców, które wykluły się wczesną wiosną, podległe pierzeniu partie piór stają się brązowoczarne lub czarne, w odróżnieniu od młodzieńczych, brązowych piór na ogonie i części korpusu. Samce, które wykluły się później, uzyskują ten pośredni pomiędzy młodzieńczym a dorosłym wygląd w następnym roku. Także u jednorocznych samic widoczna jest różnica pomiędzy zmienionymi a niezmienionymi partiami upierzenia. Te ostatnie są wyraźnie jaśniejsze[26].
Regularne, całkowite pierzenie rozpoczyna się z reguły dwa tygodnie po wyprowadzeniu młodych. W Europie pierzenie następuje zwykle pomiędzy czerwcem a końcem października. Prawie wszystkie dorosłe kosy pierzą się w sierpniu[31][28].
Odmienne zabarwienia[edytuj | edytuj kod]
Leucyzm u kosa
Typowy dla drozdów plamkowany wzór na upierzeniu można rozpoznać też u kosów, choć u samców jest on przykryty przez intensywne odkładanie się melanin w piórach. Można więc traktować melanizm jako charakterystyczną dla tego gatunku adaptację. Nietypowe jest natomiast zmniejszenie ilości pigmentu lub jego utrata. Może ono występować w rozmaitych formach i stopniach intensywności. Związana z albinizmem zmniejszona zawartość melanin w piórach prowadzi do wystąpienia ziemistego zabarwienia. W pełni albinotyczne białe ptaki z czerwonymi oczami, w związku ze swoją zmniejszoną zdolnością widzenia, praktycznie nie mają szansy przeżycia w naturze. Białe zwierzęta z brązowymi lub czarnymi oczami są leucystyczne. Stłumiony leucyzm prowadzi do łaciatego ubarwienia[32][33].
W niektórych latach łaciate ptaki występują często na danym obszarze. Powstałe symetryczne lub niesymetryczne wzory na upierzeniu są bardzo różnorodne. To białe zabarwienie może być zaburzeniem odziedziczonym lub występującym podczas rozwoju piór – eksperymentalnie dowiedziono, że białe pióra mają związek z odżywianiem się, przede wszystkim w okresie pierzenia. Pokarm ubogi w białko faworyzuje wystąpienie albinizmu[33].
Zmienione ubarwienie jest obecnie obserwowane przede wszystkim u ptaków na terenach zaludnionych. Było ono jednak znane na długo przed tym, jak kosy zamieszkały w pobliżu człowieka. O białych kosach pisał już Arystoteles[26].
Rozmiary i masa ciała[edytuj | edytuj kod]
Osiągając długość ciała pomiędzy 24 a 27 centymetrów, są kosy podgatunku T. m. merula tylko nieznacznie mniejsze od paszkota, największego ze środkowoeuropejskich drozdów[34]. Samce są nieco większe niż samice. Długość skrzydeł samców wynosi średnio 133 mm, a samic 128 mm[26]. Odpowiada to rozpiętości skrzydeł pomiędzy 34 a 38,5 centymetrów[35]. Długość ogona wynosi od 104 do 116 milimetrów[26]. Czaszka ma długość od 47 do 52 mm, z czego 23–27 mm przypada na dziób[36].
U europejskich kosów obserwuje się znaczne różnice masy ciała w poszczególnych porach roku[37]. Na podstawie wieloletnich, przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii obserwacji ustalono, że masa ciała może wynosić od 71 do 150 gramów. Dorosłe samce mają masę przeciętnie 102,8 grama. Dorosłe samice są nieco lżejsze (100,3 grama). Jednoroczne ptaki są przeciętnie o 3 gramy lżejsze. Jedynie w porze składania jaj samice są nieco cięższe od samców. Największą masę środkowoeuropejskie kosy mają w styczniu, najmniejszą w lipcu lub sierpniu, po porze godów. Przyrost masy jest rezultatem magazynowania rezerw tłuszczu[38].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Kosy zasiedlają niemal całą Europę. W Azji i północnej Afryce występują przeważnie wyspowo, sięgając na wschodzie Morza Wschodniochińskiego. Kosy zostały introdukowane w Australii i Nowej Zelandii i stamtąd bez udziału człowieka zasiedliły okoliczne wyspy. Na większości obszaru występowania kosy są ptakami częściowo wędrownymi. Na dalekiej północy migrują prawie wszystkie ptaki, w przeciwieństwie do osiadłych populacji południowych. W niektórych okolicach ptaki na zimę zlatują do cieplejszych i niżej położonych miejsc, ale także w Alpach i Karpatach niektóre ptaki pozostają na wysoko położonych terenach lęgowych[39].
Środowisko[edytuj | edytuj kod]
Samica wysiadująca jaja
Kosy, gatunek drozdów o najciemniejszym upierzeniu, zamieszkiwały pierwotnie wnętrza wilgotnych, gęstych lasów. Także dzisiaj gniazdują w ciemnych lasach z bujnym podszytem, szukając pożywienia na pozbawionej wegetacji lub porośniętej niską roślinnością ziemi. W takim siedlisku nadzwyczajnie dobre, jak na ptaki śpiewające, widzenie po zmroku jest dużą zaletą. Z drugiej strony ptaki te zamieszkują dzisiaj ruchliwe centra wielkich miast, przez co mówi się o populacjach kosów leśnych i miejskich[40].
Kos w londyńskim parku
Kos – ilustracja z Nederlandsche Vogelen (Ptaki Holandii), Vol. 1 (1770)
Kos zamieszkuje dzisiaj prawie wszystkie rodzaje krajobrazu kulturowego, w tym ogrody, parki, skwery, ogródki działkowe, dzielnice willowe, grupy drzew i krzewów na obszarach przemysłowych, sady, porośnięte krzewami wrzosowiska, a także otwarte pola, o ile osłonięte są czyżniami lub żywopłotami. Obok zbliżonych do natury starych lasów pierwotnych zamieszkuje także monokulturowe lasy gospodarcze, przy czym preferowane są lasy liściaste względem borów. Kosy gniazdują także w szuwarach[41]. Szukające pożywienia na ziemi ptaki nie oddalają się nigdy zbyt daleko od oferujących schronienie zarośli[40]. Poza nielicznymi wyjątkami wielkość opadów na zajmowanych przez kosy obszarach przekracza 300 mm rocznie[42].
Najwyższe zagęszczenie populacji występuje w miastach, gdzie nierzadko osiąga cztery lub więcej gniazdujących par na hektar. Na cmentarzu w Ravensburgu w następujących po sobie latach gniazdowało od pięciu do siedmiu par na hektar[41]. Zagęszczenie w lasach jest wyraźnie mniejsze i rzadko przekracza 0,5 pary na hektar. Na obszarach wiejskich przyjmuje wartości pośrednie między lasem a miastem[40].
Kosy zasiedliły także lasy górskie. W Alpach występują po górną granicę lasu. W Atlasie Wysokim można je spotkać do wysokości 2300 metrów[42]. W polskich Karkonoszach występują na obszarach położonych do 1200 m n.p.m., a w Tatrach – do 1400 m n.p.m.[43]
Najdalej na zachód kosy występują na Azorach, Wyspach Kanaryjskich i Maderze. W Afryce Północnej zamieszkują obszar pomiędzy Morzem Śródziemnym a Saharą od Maroka do Tunezji, a czasami także bardziej na południe, w pustynnych oazach. Gniazdują w prawie całej Europie, włączając Wyspy Brytyjskie i Wyspy Owcze. Na Islandii pierwsze gniazdo zaobserwowano w 1985. Północna granica zasięgu znajduje się na 70° szerokości północnej w Skandynawii i na 60° dalej na wschód w Rosji. Na wschodzie Ural stanowi granicę obszaru występowania. Pozbawiony kosów jest również obszar Europy na południowy wschód od linii łączącej Krym z południowym Uralem[44].
Zachodnia część azjatyckiego obszaru występowania obejmuje Azję Mniejszą i wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego. Jego północna granica przebiega od Krymu przez Nizinę Kubańską, Stawropol i północny Kaukaz po południowe wybrzeże Morza Kaspijskiego. Południowa granica leży na wschód od Morza Śródziemnego mniej więcej na 34. równoleżniku. Dalej na wschód znajdują się kolejne, odseparowane obszary występowania w górach Zagros, Elburs i Kopet-dag oraz dalej na wschód w Ałaju, Tienszanie, Hindukuszu i Himalajach. Kolejny obszar występowania rozciąga się od południowego Gansu i zachodniego Syczuanu w środkowych Chinach po Morze Wschodniochińskie, sięgając na południu po 22. równoleżnik na wybrzeżu Morza Południowochińskiego[34][44].
W Europie udział wędrujących osobników jest największy na północy i wschodzie kontynentu. W Szwecji migruje 76 procent, a w Finlandii 89 procent osobników populacji. W Europie Środkowej na zimowiska wyrusza tylko 25% osobników. Wędrówka odbywa się głównie w kierunku południowo-zachodnim. Wędrujące ptaki zasilają zimą populacje w zachodniej i południowej części kontynentu[48]. Przykładowo ptaki gniazdujące w Badenii-Wirtembergii zimują w północnych Włoszech, północnej Hiszpanii, a przede wszystkim w południowo-zachodniej i południowej Francji. Ich ulubiony zimowiskiem jest dolina dolnego Rodanu[41].
Na obszarach zaludnionych udział migrujących kosów jest niższy niż w lasach. Na zimowiska wyrusza też mniej samców niż samic. Starsze samce jeszcze częściej pozostają na lęgowiskach. Samce, które pozostały na zimę, mogą liczyć na większy sukces rozrodczy niż odlatujące ptaki. Pozostanie na terenie lęgowym wiąże się wprawdzie z wyższą śmiertelnością, ale osiadłe samce mogą zająć lepsze terytoria[39][49]. Badania przeprowadzone w latach 1998–2000 w rejonie Monachium sugerują, że mniejsza chęć do wędrówek miejskich kosów może być już warunkowana genetycznie[50].
W lipcu w Europie Środkowej zaczynają się pierwsze wędrówki kosów. Podejmują je młode ptaki, które opuszczają gniazda w poszukiwaniu własnych terytoriów. W drugiej połowie września zaczynają się migracje kosów na zimowiska. Ich szczyt przypada na środek października. Pod koniec października natężenie migracji się zmniejsza i wygasa w listopadzie. Przy ekstremalnej pogodzie zimą pozostałe na terenach gniazdowych ptaki mogą zdecydować się na ucieczkę przed zimnem. Powrót z zimowisk następuje w Europie Środkowej między połową lutego a połową kwietnia[41].
Kosy wędrują głównie nocą lub we wczesnych godzinach porannych. Podróż przebiega w małych etapach z częstymi, ale krótkimi przerwami. Pogoda nie ma wielkiego wpływu na wędrówkę. Wędrujące kosy pokonują takie przeszkody jak Morze Północne, Morze Śródziemne czy Alpy[39].
Kosy w Australii i Nowej Zelandii są prawie wyłącznie osiadłe. Nieliczne obserwacje świadczą o ich migracjach. Niektóre ptaki mogą przekraczać Cieśninę Bassa[35].
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Kosy preferują drobne bezkręgowce, jak owady lub dżdżownice
Kosy odżywiają się różnymi rodzajami pokarmu. Do początku sezonu lęgowego kosy żywią się prawie wyłącznie pokarmem zwierzęcym: głównie bezkręgowcami, spośród których preferują dżdżownice i chrząszcze. Polują na chrząszcze nieprzekraczające rozmiarami chrabąszcza majowego. Regularnie zjadane są również ślimaki, pijawki, wije, pajęczaki oraz różne stadia owadów. Obok licznych innych bezkręgowców do spektrum żywieniowego wliczają się także niewielkie kręgowce, między innymi jaszczurkowate, płazy ogoniaste i bezogonowe, myszy i ryjówkowate, a w wyjątkowych przypadkach również węże. Zaobserwowano nawet kosy łowiące ryby[51][52]. W przypadku braku pożywienia kosy muszą się zadowalać mniejszymi owadami, jak na przykład mszycami[53].
W Europie Środkowej w diecie kosów od połowy maja rośnie udział jagód i owoców. Udział ten może być u kosów największy ze wszystkich drozdów[41]. Jesienią i zimą zjadają głównie jagody oraz miękkie owoce[54]. Preferowane są owoce najbardziej dojrzałe i zawierające najwięcej cukru. Udział soczystych owoców w diecie osiąga maksimum od października do listopada. W winnicach i sadach mogą powstawać w tym czasie duże stada kosów. Zimą w Europie owoce bluszczu pospolitego stanowią jedyne dostępne dla kosów pożywienie roślinne. W okresach braku żywności kosy na obszarach zamieszkałych korzystają też z karmników. Zjadają wtedy duże ilości ziaren, te są jednak prawie nie trawione, podobnie jak ziarna zjadanych owoców. Kosy szukają pożywienia również wśród śmieci[53].
Kosy szukają pożywienia skacząc po ziemi. Charakterystyczne dla poszukiwania pożywienia na ziemi jest podskakiwanie na krótkich odcinkach zakończone zatrzymaniem się, podczas którego kos przechyla głowę, ustala punkt i błyskawicznie uderza weń dziobem. Można też zaobserwować jak kosy szybkimi dziobnięciami chwytają suche liście, przekręcają je i odrzucają na bok. Oprócz jagód i innych owoców leżących na ziemi zbierane są one także z drzew i krzewów lub czasami strząsane w krótkim locie[51][55]. Kosy potrafią, podobnie jak inne drozdy, wyjeść miąższ owocu i pozostawić samą skórkę[56]. Kosy tworzą wypluwki[57]. Jest wiele obserwacji niezwykle wyglądających zwyczajów żywieniowych kosów. Wlicza się tu plądrowanie gniazd innych gatunków drozdów i łuszczaków oraz pożeranie wypadłych z gniazd młodych wróbli. Zjadana jest też padlina. Znane są raporty o koprofagii i kanibalizmie[51].
Kosy piją rzadko, gdyż przyjmowany pokarm z reguły zawiera wystarczającą ilość wody. Podczas picia wchodzą po brzuch do płytkiej wody i zanurzają w niej dziób[51]. W dość płynnych odchodach kosów często znajdują się ziarna i pestki, nierzadko odchody zabarwione są sokiem z owoców[58].
Pożywienie kosa.
nowożytna ilustracja przedstawiająca samicę i samca.
Kos myjący się w poidełku.