Alfabet, wymowa i akcent w języku łacińskim

[Friedrich von Baden]

Od autora
Drodzy żacy, Zaiste raduje się moje serce, widząc Was, którzyście zdecydowali wkroczyć na ścieżkę wiedzy, krocząc w stronę języka łacińskiego – mowy, która przez wieki spajała dzieje cywilizacji, nauki i wiary. Zebraliśmy się dziś w murach uniwersyteckich, by wspólnie odkrywać tajemnice tego języka, który stał się fundamentem naszej kultury i nauki.

Niechaj zatem te wykłady, na które przybywacie z pragnieniem poznania, staną się dla Was bramą do skarbca antycznej mądrości. Wiedzcie, iż nauka łaciny nie jest tylko ćwiczeniem umysłu, lecz również podróżą ku sercu naszej cywilizacji. Będziemy zgłębiać gramatykę, deklinacje, syntaksę – lecz przede wszystkim zanurzymy się w świat tradycji, gdzie każde słowo niesie w sobie historię przeszłości.

Zachowujmy przeto ducha pilności i wytrwałości, by Wasze postępy stały się chlubą nie tylko Wydziału Sztuk Wyzwolonych, ale całego naszego Uniwersytetu Krakowskiego.

Niechaj pierwsze słowa tego kursu będą jednocześnie mottem naszych zmagań: Per aspera ad astra!

Witam Was, moi mili, i z niecierpliwością oczekuję owoców naszej wspólnej pracy.

1. Alfabet.
Alfabet to ułożony w określonym porządku zestaw liter, które oddają pojedyncze głoski.
Głoska to dźwięk mowy, czyli najmniejsza cząstka formy dźwiękowej artykułowana przy określonym układzie narządów mowy.
Litera to graficzny odpowiednik głoski.

Alfabet łaciński zawiera 24 litery:

A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, U, V, X, Y, Z

a, b, c, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z

Pamiętaj!

Litera K w łacinie klasycznej używana była tylko w kilku wyrazach, np. Kalendae.
Litera C początkowo oznaczała również głoskę G, stąd skrót imienia C. (Gaius) i Cn. (Gnaeus).

[Friedrich von Baden]

2. Podział głosek.
Głoski dzielą się na:

Samogłoski (vocales), tj. głoski, które mogą samodzielnie tworzyć sylaby:
samogłoski pojedyncze: a, e, i, o, u, y

samogłoski podwójne, czyli dwógłoski(diphtongi): ae, oe, au, eu.

Półsamogłoski (semivocales) tj. samogłoski, które nie mogą samodzielnie tworzyć sylab: i, u.
Spółgłoski (consonantes):
pojedyncze: b, c, ch, d, f, g, h, k, l, m, n, p, ph, q, r, rh, s, t, th, v,

podwójne: x, z.

Spółgłoska x powstała z połączenia spółgłosek ks lub gs, natomiast spółgłoska z powstała z połączenia ds.

[Friedrich von Baden]

3. Wymowa.
Większość głosek wymawiamy tak jak w języku polskim.

Wyjątek stanowią:

i = i np. matris [matris] jeżeli tworzy sylabę

i = j np. Iuppiter [Juppiter] jeżeli nie tworzy sylaby

ae = e np. praedator [predator]

oe = e np. poena [pena]

y = i np. lyra [lira]

c = k np. casus [kasus], collega [kollega], przed: a, o, u, au, przes spółgłoskami

cauda [kauda], cresco [kresko], oraz na końcu wyrazu

lac [lak]

c = c np. censor [censor], Cicero [Cicero], przed: e, i, y, ae, oe, eu

cybaea [cibea], caelum [celum],

coepi [cepi], ceu [ceu]

v = w np. vivo [wiwo]

x = ks np. Xerxes [Kserkses]

ngu = ngw np. lingua [lingwa]

qu = kw np. quamquam [kwamwam]

su = su np. su-dor [sudor] jeżeli u tworzy sylabę

su = sw np. sua-vis [swawis] jeżeli u nie tworzy sylaby

ph = f np. physica [fisika]

rh = r np. rhetor [retor]

th = t np. rhythmicus [ritmikus]

z = z np. zona [zona]

Pamiętaj!

Jeżeli litery ae lub oe należy wymawiać jako dwie samogłoski, wówczas nad drugą z nich umieszczone są dwie kropki (tmeza), np. poёta [poeta], aёr [aer].

[Friedrich von Baden]

4. Akcent.
Akcent w języku łacińskim pada na:

przedostatnią sylabę wyrazu, jeżeli jest ona długa.
trzecią sylabę od końca, jeżeli przedostatnia sylaba jest krótka.

4.1. Iloczas.
Języki antyczne odróżniały samogłoski krótkie i długie. Samogłoskę długą wymawiano dwa razy dłużej niż krótką.

Samogłoskę długą oznacza się za pomocą kreski, np. długie a zapisujemy ā;
Samogłoskę krótką oznaczamy za pomocą półkola, np. krótkie a zapisujemy ă.

Samogłoska jest długa lub krótka z natury lub z pozycji.

Samogłoska staje się długa z pozycji w sylabie zamkniętej, np. e-nār-ro.
Samogłoska jest krótka z pozycji jeśli występuje po niej samogłoska, np. vi-dĕ-o.
W zależności od tego, czy w sylabie jest samogłoska długa czy krótka wyróżnia się sylaby długie i krótkie.

Pamiętaj!

Jeżeli masz wątpliwości co do iloczasu samogłoski odpowiedź znajdziesz w słowniku polsko-łacińskim.

4.2. Podział wyrazu na sylaby.
Jeżeli po samogłosce jest tylko jedna spółgłoska, rozpoczyna ona sylabę następną:

o-ra-ti-o.

Jeżeli po samogłosce są dwie spółgłoski, to pierwsza zamyka poprzedzającą sylabę a druga rozpoczyna następną:

li-bel-la, pig-nus.

Jeżeli po samogłosce są trzy spółgłoski, to dwie pierwsze zamykają poprzedzającą sylabę a trzecia rozpoczyna sylabę następną:

ins-ti-tia, ex-po-no.

Pamiętaj!

Sylaba, która kończy się na samogłoskę nazywana jest sylabą otwartą, natomiast sylabę zakończoną na spółgłoskę nazywa się zamkniętą.