Deklinacje w języku łacińskim

[Friedrich von Baden]

1. Deklinacje - wprowadzenie.
Deklinacja to odmiana rzeczowników, przymiotników, zaimków i liczebników przez przypadki, liczby i rodzaje.
W języku łacińskim występują:

trzy rodzaje (genera):

genus masculinum (m.) - rodzaj męski,
genus femininum (f.) - rodzaj żeński,
genus neutrum (n.), - rodzaj nijaki,

dwie liczby (numeri):

numerus singularis (liczba pojedyncza),
numerus pluralis (liczba mnoga),
sześć przypadków (casus), które odpowiadają na następujące pytania:

Uwaga:
Odmiana (deklinowanie) polega na ustaleniu części niezmiennej wyrazu (temat) i dodawaniu do niego różniących się końcówek, które określają rolę danego wyrazu w zdaniu. Temat i końcówka to cząstki fleksyjne.

Nie wszystkie przypadki różnią się końcówką, warto zatem zapamiętać, że:

vocativus singularis jest równy nominatiwowi (wyjątki zobacz deklinacja II); w liczbie mnogiej te dwa przypadki są zawsze równe,
rodzaj nijaki ma trzy przypadki równe: nominativus, accusativus, vocativus,
w liczbie mnogiej dativus i ablativus są sobie równe,
w liczbie mnogiej począwszy od deklinacji III nominativus, accusativus i vocativus są sobie równe również w rodzaju męskim i żeńskim.

[Friedrich von Baden]

2. Deklinacje - forma podstawowa.
Wyrazy zapisywane są w słownikach w ściśle określony sposób, który nazywamy formą podstawową (słownikową). Każda część mowy posiada właściwą dla siebie formę podstawową.

Rzeczownik: w słowniku rzeczowniki zapisywane są w dwóch pierwszych przypadkach, tj. nominatiwie i genetiwie, np.: forma, formae; tempus, temporis; motus, motus.
Przymiotniki, liczebniki, zaimki: formę podstawową stanowi nominativus trzech rodzajów, np. carus, cara, carum; celer, celeris, celere.
Wyjątek stanowią przymiotniki deklinacji III zakończone we wszystkich rodzajach na -s; w słowniku podawany jest nominativus i genetivus, np. sapiens, sapientis.
Forma podstawowa służy do:

ustalenia przynależności do deklinacji,
ustalenia nieodmiennej części wyrazu (tematu).

[Friedrich von Baden]

3. Deklinacje - podział na 5 deklinacji.
Rzeczowniki:

W języku łacińskim rzeczowniki w zależności od zakończenia tematu należą do jednej z pięciu deklinacji: rzeczowniki o tematach zakończonych na a tworzą I deklinację, o tematach na o - II, na spółgłoskę oraz na i - III, na u - IV, a na e - V.

Deklinację rzeczownika wskazuje zakończenie genetiwu singularis:

-ae = deklinacja I
-i = deklinacja II
-is = deklinacja III
-us = deklinacja IV
-ei = deklinacja V

Uwaga:
Rzeczownik reus, rei (pozwany) w genetiwie ma zakończenie -i a nie -ei. Wskazuje na to zakończenie nominatiwu -us; rzeczowniki deklinacji V mają zakończenie nominatiwu -es.

Nieodmienną część rzeczownika do której dodajemy zmieniające się zakończenia (dla ułatwienia będziemy posługiwać się tu terminem temat) ustalamy odrzucając zakończenie genetiwu singularis.

Przykłady:

forma, formae (kształt) - zakończenie genetiwu -ae wskazuje deklinację I, temat to form-
equus, equi (koń) - zakończenie genetiwu -i wskazuje deklinację II, temat to equ-
tempus, temporis (czas) - zakończenie genetiwu -i wskazuje deklinację III, temat to tempor-
motus, motus (ruch) - zakończenie genetiwu -us­ wskazuje deklinację IV, temat to mot­-
res, rei (rzecz) - zakończenie genetiwu -ei wskazuje deklinację V, temat to r-.

[Friedrich von Baden]

4. Deklinacje - deklinacja I.
Według deklinacji I odmieniamy rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego.
Wyrazy tej deklinacji zakończone są w nominatiwie singularis na ­­-a, w genetiwie singularis na -ae.

Uwaga:
Niektóre rzeczowniki odmieniamy jedynie w liczbie mnogiej (pluralia tantum); forma podstawowa takich rzeczowników składa się z nominativu i genetiwu pluralis, np. divitiae, divitiarum (bogactwo).

Wyjątki:

Rodzaju męskiego są odmieniające się według I deklinacji:

nazwy zawodów, np. poeta, nauta, agricola,
nazwy ludów, np. Persa, Belga,
greckie imiona własne zakończone w nominatiwie na -as np. Aeneas, lub -es np. Anchises.

Odmiana:

1 deklinacja.png (24.11 KiB) Przeglądane 238 razy

Uwaga:
W nominatiwie i wokatiwie singularis końcówka -a jest samogłoską krótką (ă) natomiast w ablatiwie singularis jest a długie (ā).

[Friedrich von Baden]

5. Deklinacje - deklinacja 2.
Według deklinacji II odmieniamy rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego i nijakiego.
Rodzaj męskie w nominatiwie singularis zakończony jest na ­­-us lub -er.
Rodzaj nijaki w nominatiwie singularis kończy się na -um.
Genetiwus singularis deklinacji II ma zakończenie -i.

Uwaga:
Niektóre rzeczowniki odmieniamy jedynie w liczbie mnogiej (pluralia tantum); forma podstawowa takich rzeczowników składa się z nominativu i genetiwu pluralis, np. castra, castrorum (obóz

Uwaga:
Rodzaju męskiego jest również rzeczownik vir, viri (mąż, mężczyzna).

Uwaga:
Większość rzeczowników zakończonych w nominatiwie na -er traci samogłoskę e w temacie, np. ager, agri ma temat agr-.
Samogłoskę e zachowują jedynie rzeczowniki: puer, socer, vesper, gener.

Wyjątki:

Rodzaju żeńskiego są nazwy drzew, krajów, wysp na -us.
Rodzaj żeński zachowują wyrazy pochodzące z języka greckiego.
Rzeczownik humus (ziemia) jest rodzaju żeńskiego a rzeczownik vulgus (tłum) i virus (jad) są rodzaju nijakiego.

5.1. Deklinacja 2 rodzaj męski.

2 deklinacja - męski.png (36.15 KiB) Przeglądane 237 razy

Uwaga:
Rzeczowniki zakończone w nominatiwie na -us w wokatiwie singularis mają zakończenie -e;
rzeczowniki zakończone na -er vocativus mają równy nominatiwowi.

Uwaga:
Rzeczownik vir odmieniamy tak jak rzeczowniki zakończone na -er, tzn. vocativus równy jest nominatiwowi.

Uwaga:
Imiona własne zakończone na -ius, rzeczownik filius oraz zaimek meus w wokatiwie singularis kończą się na -i, np. Marius - Mari, filius - fili, meus - mi.

Uwaga:
Rzeczownik deus ma w wokatiwie formę deus obok dive.

5.2. Deklinacja 2 rodzaj nijaki.

2 deklinacja - nijaki.png (23.24 KiB) Przeglądane 237 razy

[Friedrich von Baden]

6. Deklinacje - odmiana przymiotników
Część przymiotników należy do deklinacji I i II a część do deklinacji III.
Przymiotniki odmieniamy tak samo jak rzeczowniki tych deklinacji.

Według deklinacji I (rodzaj żeński) i II (rodzaj męski i nijaki) odmieniamy przymiotniki zakończone w nominatiwie singularis na:
-us, -a, -um, np. bonus, bona, bonum,
-er, -a, -um, np. pulcher, pulchra, pulchrum.

Według deklinacji III odmieniamy przymiotniki zakończone w nominatiwie singularis na:
-er, -is, -e, np. celeber, celebris, celebrę,
-is, -e, np. facilis, facile,
-s, np. sapiens.

Temat przymiotnika ustalamy odrzucając zakończenia mianownika w rodzaju żeńskim. W przypadku przymiotników deklinacji III zakończonych na -s, których forma podstawowa składa się z nominatiwu i genetiwu singularis, temat ustalamy odrzucając zakończenie genetiwu.

Uwaga:
Przymiotniki deklinacji III ze względu na formę podstawową dzielą się na:

przymiotniki o trzech zakończeniach mianownika (-er, -is, -e),
przymiotniki o dwóch zakończeniach (-is, -e),
przymiotniki o jednym zakończeniu (-s).
Zakończenie -s może łączyć się z poprzedzającą głoską k lub g i być zapisywane literą -x, np. felix.

[Friedrich von Baden]

6. Deklinacje - odmiana przymiotników
6.1. Odmiana przymiotników deklinacji 1 i 2.
Przymiotniki odmieniamy tak samo jak rzeczowniki danej deklinacji.

odmiana przymiotników - 1 deklinacja.png (27.07 KiB) Przeglądane 237 razy

odmiana przymiotników - 2 deklinacja.png (42.06 KiB) Przeglądane 237 razy

Uwaga:
Większość przymiotników zakończonych na -er traci samogłoskę e w trakcie odmiany, wyjątkiem są: asper, miser, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger.

Uwaga:
Przymiotnik dexter może samogłoskę e zachować (dexter, dextera, dexterum) lub stracić (dexter, dextra, dextrum).