Charcik etymologiczny

[Małgorzata Słowacka]

W swoim założeniu charciki mają krytykować, bawić i uczyć. Dwa pierwsze postulaty udaje się chyba jako tako redakcji spełniać, więc dzisiaj zajmiemy się trzecim aspektem.
Konrad Radziwiłł na RONowskim czacie napisał ostatnio, chyba w ramach ciekawostki:

Podobno słowo szlachta pochodzi od ślachta, które bierze się albo od niemieckiego, albo od dodania ś do Lacha (Lecha)

– zanim przejdziemy do analizy, trzeba pochwalić za cudownie wstawione przecinki w tym zdaniu.

Jak to w takim razie z tą szlachtą było? Wielki Słownik Języka Polskiego dostępny w internecie, informuje, że słowo ‘szlachta’ jest zapożyczone z języka niemieckiego, konkretnie słowa ‘slahte’, które oznacza ród, plemię, szczep (a tak dokładnie z średnio-wysoko-niemieckiego; tak żeby nie pozostawiać miejsca na pytania to język niemiecki używany między rokiem 1050 a rokiem 1350 – daty oczywiście w przybliżeniu, ale pokazuje to kiedy mniej więcej język polski mógł to słowo zapożyczyć). Są jednak badacze, którzy uważają, że słowo szlachta owszem jest zapożyczone z języka niemieckiego, ale pośrednio, dzięki wpływom języka czeskiego.

Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego po pierwsze zauważa, że od XV do XVII wieku słowo ‘szlachta’ występowało na równi z formą ‘ślachta’ (pisze również, że w XV wieku częściej używana była forma ‘szlachatny’). Brückner uważa, że jest to słowo zapożyczone z języka niemieckiego od słowa ‘slahta’, podkreśla również, że XVII-wieczna etymologia, która wywodziła szlachtę od niemieckiego ‘schlachten’ jest błędna. Podaje również formy czeską (‘szlechta’) i słoweńską (‘żlacht’) jako zbliżone do polskiej. Dodaje również, że to za pośrednictwem języka polskiego słowo to przeszło na Ruś i Litwę.

Pytanie jeszcze pozostaje co z tą „ślachtą”, o której wspominał i Konrad Radziwiłł, i Aleksander Brückner. Otóż, to co prawda interpretacja redakcji, ale polska ortografia i jej historia była bardzo skomplikowana. Chociaż dwuznaki, m.in. ‘sz’ pojawiały się w grafii między XIII a XIV wiekiem, to jednak nadal były one wieloznaczne i jeśli takie ‘sz’ pojawiało się w wyrazie mogło oznaczać zarówno ‘sz’, ‘ż’, ‘s’, jak i ‘ś’. Więc może stąd ta forma? Głowy jednak za to nie damy.

Wiemy za to jednak, jeszcze z innych około językowych ciekawostek, że słowo ‘szlachcic’ zawiera w sobie pochodzeniową mieszankę niemiecko-prasłowiańską, bo końcówka -ic zostało odziedziczona z prasłowiańskiej końcówki *-itjъ.

A w ramach drugiej ciekawostki dodamy jeszcze, że słowo ‘chart’ (a od niego zdrobnienie ‘charcik’) pochodzi z języka prasłowiańskiego *chr̥tъ (proszę zobaczyć, jakie piękne sonantyczne r…). I dlatego w językach słowiańskich słowo oznaczające ‘psa gończego’ ma podobną formę.

A teraz chwila charcikowej prywaty: gdyby mi ktoś powiedział, że w wakacje po ukończeniu studiów będę wyciągała swoje notatki z historii języka polskiego i podręcznik do gramatyki historycznej języka polskiego, to bym nie uwierzyła.

[Sebastian von Tauer]

Może nie na charciku, a na naszej akademii powinna to panna opublikować - może by od razu jakis stopień v-naukowy wpadł

[Konrad Radziwiłł]

Może nie na charciku, a na naszej akademii powinna to panna opublikować - może by od razu jakis stopień v-naukowy wpadł

Ja bym optował za nadaniem tytułu profesora V polonistyki.

[Michał Franciszek Lubomirski-Lisewicz]

A zapraszam, zapraszam na nasz Uniwersytet!
Może kiedyś coś się z nim ruszy...

Dziękuję za artykuł i w sumie chętnie bym coś przeczytał, co prawda to odmienny temat, o odmianie przez przypadki (wraz z dawną ortografią) w tym kontekście, że ciekawią mnie dawne formy.

To już temat nie dla charcika etymologicznego, ale powiedzmy, że zbliżony.

Co do ortografii. O ile dobrze rozumiem, to co obecnie zapisujemy z końcówką -ia, po dawnemu moglibyśmy zapisać jako -ja lub -ya, np. tragedia / tragedja / tragedya; Maria / Marja / Marya. Z tego co się orientuję, także występowała forma z końcówką -yja, jak tragedyja czy nasze, wciąż współcześnie używane, Maryja. Chciałbym to sobie jakoś uporządkować.

I rzecz kolejna, czyli formy w odmianie przez przypadki.

Weźmy wyraz tragedia / tragedja / tragedya / tragedyja:

l. poj.
M. tragedia / tragedja / tragedya / tragedyja
D. tragedii / tragedji / tragedyi / tragedyjej?
C. tragedii / tragedji / tragedyi / tragedyjej?
B. tragedię / tragedję / tragedyę / tragedyję
N. (z) tragedią / tragedją / tragedyą / tragedyją
Ms. (o) tragedii / tragedji / tragedyi / tragedyjej?
W. (o!) tragedio / tragedjo / tragedyo / tragedyjo

l. mn.

M. tragedie / tragedje / tragedye / tragedyje
D. tragedii / tragedji / tragedyi / tragedyj
C. tragediom / tragedjom / tragedyom / tragedyjom
B. tragedie / tragedje / tragedye / tragedyje
N. (z) tragediami / tragedjami / tragedyami / tragedyjami
Ms. (o) tragediach / tragedjach / tragedyach / tragedyjach
W. (o!) tragedie / tragedje / tragedye / tragedyje

Czy dobrze (albo prawie dobrze) napisałem?

(A może w owym czasie istniały jeszcze inne przypadki?)

Proszę wybaczyć taki dobór hasła.

2 i 3 wersja są w miarę zrozumiałe, chyba trudniej z tą 4.
No i jedna z ciekawszych form: tragedyjej.

Chętnie coś bym o tych sprawach poczytał lub choćby znalazł kierunek, gdzie o tym przystępnie poczytać.

[Małgorzata Słowacka]

Z nadawaniem mojej skromnej osobie tytułów naukowych, to chyba Panowie przesadzili, ale jestem bardzo wdzięczna za docenienie! Widzę natomiast, że jakieś "seminarium" z historii języka polskiego cieszyłoby się jakąś, pewnie małą, ale jednak, popularnością.

Postaram się teraz odpowiedzieć na zagwostkę, zadaną przez pana Michała i mam nadzieję, że uda mi się nie polec.

Z zapisami ortograficznymi w polszczyźnie przez długi czas był ten problem, że była ona prawie zupełnie nieustalona. Tak naprawę polski system ortograficzny powstał dopiero w XVI wieku i zmieniał się aż do XX. To powoduje, że przed tym XVI wiekiem, ale później także pisownia była bardzo swobodna i wiele słów ma w źródłach takie ortograficzne formy, że filozofowie z krzeseł by pospadali.
Z ‘i’, ‘j’ oraz ‘y’ zawsze były w polszczyźnie problemy, ponieważ przez długi czas po prostu używane zamiennie. Dopiero Alojzy Feliński w 1816 w swoim traktacie zaproponował, aby litery ‘i’ oraz ‘y’ zostały zastąpione przez ‘j’ w niektórych wyrazach.. Oficjalnie znak ‘j’ zostaje wprowadzony jednak dopiero w 1830 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w tekście „Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej”. (Tam zresztą autorzy słusznie zauważają, że wybór między "i" a "y" często był związany z tym, w jakim sąsiedztwie się ta problematyczna głoska znajdowała). To dość późno, muszą Panowie przyznać. Ale w tym samym traktacie padły ustalenia, że w wyrazach zapożyczonych, nadal pozostanie się przy formantach -ya lub -ia w wyrazach zapożyczonych – podany przez pana Michała przykład wyrazu ‘tragedia’ jest właśnie zapożyczeniem z łaciny. To pokazuje, że te końcówki były używane wymiennie, skąd różne zapisy niektórych wyrazów, jak mi się zdaje. (Zresztą to taki skrótowy wyznacznik tego, czy wyraz jest zapożyczeniem z łaciny – jeśli kończy się na -ja, prawdopodobnie tak właśnie jest).

Czy dobrze (albo prawie dobrze) napisałem?

Odpowiadając na pierwszy pytanie powiem tak: współczesną formę mogę pochwalić z czystym sercem. A co to reszty to oddam głos specjalistom (ale tym z 1830 roku )

j.png (180.16 KiB) Przeglądane 102 razy

Z tego wynika, że część tych form uznana by została za błędną.

(A może w owym czasie istniały jeszcze inne przypadki?)

Powiem nawet, że było ich mniej Polskie przypadki, nic dziwnego były oparte na tych z łaciny, w której jest przypadków 6. I tak na przykład w pierwszym podręczniku gramatyki języka polskiego z 1568 roku (swoją drogą napisał go Francuz, Piotr Statorius-Stojeński) przy deklinacji pojawia się przypadków tylko sześć.
Ich polskie nazwy zostały stworzone przez Onufrego Kopczyńskiego na potrzeby Gramatyki dla szkół narodowych w 1778 roku. I tam rzeczywiście jest już ich 7.

Nie wiem czy moja odpowiedź kogokolwiek zadowoliła, ale jakem literaturoznawca, poruszam się w językowych obszarach z racji studiów znanych, to niekoniecznie robię to zupełnie swobodnie.