Baszty i Wieże Miejskie

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

Baszty i Wieże Miejskie

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA BIAŁA, u zbiegu obecnych ulic Rzeźnickiej i Augustyńskiego, jedna z dwóch zachowanych baszt (obok Baszty pod Zrębem) Starego Przedmieścia. Wybudowana w latach 1460–1461 w ciągu murów siegających od Baszty Nowej po Basztę pod Zrębem, jako część nieistniejącej obecnie Bramy Nowej, chroniącej wjazd na Stare Przedmieście od południa. Niekiedy utożsamiana ze wzmankowaną w tej linii murów Basztą Pośrednią (Mittelturm). Ceglana, w formie ściętego walca, z prostą ścianą od północy, tynkowana i malowana na biało (stąd nazwa), nakryta dachem stożkowym. Czterokondygnacyjna, wysokość 13 m, grubość murów przyziemia
(od zewnętrznej strony) poniżej 2 m.



W początku XVII wieku, po wybudowaniu zachodniego i południowego ciągu fortyfikacji nowożytnych, przestała pełnić funkcje obronne, została przeznaczona na magazyn prochu. Po zajęciu Gdańska przez Prusy przeszła na własność Urzędu Fortyfikacji (Königl. Fortifikationsamt).

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA BROWARNA, wybudowana na planie prostokąta w połowie XIV wieku (po 1342) w południowym ciągu obronnego muru wysokiego (wewnętrznego). Nazwą nawiązuje do pierwotnego określenia położonej obok ul. Ogarnej (1336: platea braseatorum – Browarna). Początkowo prostokątny występ w murze wysokim, niewiele od niego wyższy, wysunięty trzema ścianami przed jego lico, od strony miasta otwarta i bez zadaszenia. W XV wieku podwyższona, zamknięta tylną ścianą i zadaszona. Po rozbudowie systemu obronnego miasta na Starym Przedmieściu utraciła znaczenie militarne. W połowie XVII wieku, po przebudowie według projektu Hansa Strakowskiego, obniżona i włączona (pod wspólnym dachem) do Dworu Miejskiego.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

.BASZTA DOMINIKAŃSKA (Dominikaner Turm), w północnym ciągu murów Głównego Miasta, obecnie znajduje się tam parking, na Placu Dominikańskim, przed Halą Targową, od strony ul. Podwale Staromiejskie (dawnej fosy). Położona była pomiędzy Basztą Jacek a nieistniejącą współcześnie Basztą Klasztorną (zamykającą obecną ul. Lawendową, rozebraną w 1841). Powstała w drugiej połowie XV wieku, być może w czasie wojny trzynastoletniej. Okrągła (średnicy około 8 m), o dwóch kondygnacjach i ganku strzelniczym. Niższa kondygnacja była dwa razy wyższa niż ta nad nią i miała dwie strzelnice, wyższa kondygnacja miała jedną strzelnicę, wszystkie służące do ognia flankowego. Ganek miał pięć okien-strzelnic w kierunku fosy (obecnie ul. Podwale Staromiejskie), nieco wysuniętych poza niższe kondygnacje.


Baszta Jacek (po prawej), Baszta Dominikańska i Baszta Klasztorna w ciągu średniowiecznych murów Głównego Miasta Gdańska przed którymi fosa (obecnie ul. Podwale Staromiejskie), rekonstrukcja, Otto Kloeppel

Pospolicie zwana była „Kiek en den kök” – „Patrz do kuchni” (1706), z najwyższego piętra istniała bowiem możliwość wejrzenia do kuchni klasztoru Dominikanów (obecnie w tym miejscu hala targowa). Spłonęła w 1807 w trakcie oblężenia Gdańska przez wojska napoleońskie. Pozbawione dachu pozostałości porosły roślinnością, zwana była wówczas przez gdańszczan „Blumentopf” – „Donica”.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA JACEK, u zbiegu obecnej ul. Podwale Staromiejskie i Pańskiej (adres: Pańska 1). Początki budowy sięgają 3. ćwierci XIV wieku, ostateczny kształt uzyskała w początku XV wieku. Ośmioboczna (ośmiobok wpisany w koło o średnicy 8,7 m), ceglana, nakryta dachem namiotowym, znajdowała się w północno-zachodnim narożniku murów obronnych Głównego Miasta Gdańska. Najwyższa ze średniowiecznych baszt gdańskich (wysokość całkowita 36 m, wysokość trzonu baszty 22 m, 8 kondygnacji naziemnych), loch dostępny za pomocą drabiny. Grubość murów w kondygnacji przyziemia wynosi około 2,6 m, następnie zwęża się do 1,1 m w najwyższym punkcie.


Baszta Jacek widziana z Targu Drzewnego, karta albumu Aegidiusa Dickmanna z widokami Gdańska, 1617; po prawej na pierwszym planie Brama Szeroka

W 1582 dominikanie z sąsiedniego klasztoru w ramach rekompensaty za majątek utracony w czasie rozruchów z 1577 wysuwali wobec Rady Miejskiej żądania przyznania im baszty. Zrezygnowali po wielu arbitrażach w 1584, kiedy Rada Miejska zobowiązała się nie przechowywać tam prochu i amunicji, udostępniać ją dominikanom na każde życzenie, a w razie zburzenia wybudować w jej miejsce na własny koszt mur obronny. W 1556 dodano namiotowy dach. W latach 1701–1741 po baszcie Dominikańskiej przejęła nazwę Kiek in de Kök („Patrz do Kuchni”), ponieważ widać z niej było spiżarnię i kuchnię klasztoru dominikanów, i nosiła ją do 1945. Obecna nazwa nawiązuje do św. Jacka, założyciela zgromadzenia polskich dominikanów. Górną kondygnację stanowią wystające przed lico murów ceglane arkady, wsparte na ceglanych konsolach. Nad arkadami znajdowały się do XVI wieku machikuły.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA ŁABĘDŹ, na Targu Rybnym. Wybudowana w 2. połowie XV wieku (prawdopodobnie podczas wojny trzynastoletniej w latach 1454–1466), cylindryczna, ceglana, z płaskim ścięciem od strony zachodniej, nakryta dachem w formie ściętego stożka, o średnicy około 8,7 m, wysokości około 14,5 m, grubość murów w poziomie przyziemia około 2,3 m. Znajdowała się w północno-wschodnim narożniku murów obronnych, była najdalej na północ wysuniętym elementem fortyfikacji średniowiecznych Głównego Miasta.



Poprzedzała ją wzniesiona w 2. połowie XIV wieku przez Krzyżaków baszta Rybacka, zlokalizowana w południowo-zachodnim narożniku przedzamcza, ryglująca dostęp do zamku od strony Głównego Miasta oraz kontrolująca port na Motławie. W 1454 rozebrana przez gdańszczan, którzy do budowy baszty Łabędź wykorzystali jej fundamenty. Nowa przypominała wyglądem poprzednią. Zwrócono jedynie kierunek ostrzału w stronę zamczyska, płaskie ścięcie umieszczono od strony miasta, była też wyższa niż obecna (zachowały się z niej trzy dolne kondygnacje). W XVI wieku w miejsce najwyższej kondygnacji wprowadzono nową, o konstrukcji szkieletowej, otoczoną cienką ceglaną ścianą ze stosunkowo dużymi oknami, ułatwiającymi obserwację portu. W późniejszych stuleciach stopniowo traciła znaczenie obronne, opleciona ciasną zabudową niedużych kamieniczek.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA NAROŻNA, u zbiegu obecnej ul. Ogarnej i Bogusławskiego. Najstarsza z zachowanych baszt gdańskich, w południowo-zachodnim narożniku murów obronnych Głównego Miasta. Kamień węgielny pod jej budowę położono 26 III 1342 i od niej rozpoczęto budowę głównomiejskich murów. Prostokątna w poziomie przyziemia, pięciokątna na wyższych kondygnacjach, pięciokondygnacyjna, ceglana, nakryta stromym dachem wielospadowym. Wysokość 15 m, rzut w poziomie przyziemia około 6 × 12 m, grubość murów 1–1,5 m, pierwotnie nie miała ściany od strony miasta.

W 2. połowie XIV wieku przebudowana, kondygnacje powyżej przyziemia zaopatrzono w ścięte narożniki. Wieloboczne kondygnacje ozdobiono ostrołukowo zwieńczonymi blendami (płytkimi wnękami w murze), pomiędzy którymi umieszczono tynkowane tarcze (element wyjątkowy w gdańskiej architekturze obronnej średniowiecza). Ostateczny kształt uzyskała w 2. połowie XV wieku, kiedy wymurowano ścianę zamykającą basztę od strony miasta. Wzmocniono również jej walory obronne przez wybudowanie przed nią niskiej (obecnie nie istnieje) cylindrycznej baszty, zwanej Małą, chroniącej narożnik muru niskiego. W latach 1856–1857, wraz z zespołem zabudowy Dworu Miejskiego, przebudowana na siedzibę straży pożarnej.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA NOWA (Neuer Turm), w południowo-zachodnim narożniku Starego Przedmieścia, przy obecnym parkingu kubaturowym przy ul. Okopowej, od strony ul. Nowe Podwale Grodzkie i ul. Augustyńskiego. Wzniesiona w linii murowanych obwarowań Starego Przedmieścia (od południa tworzyła ją z Bramą Nową, Basztą Białą przy obecnej ul Rzeźnickiej, przez Basztę Pośrednią (Mittelturm, niekiedy utożsamianą z Basztą Białą) do Baszty pod Zrębem. Materiał do jej budowy pozyskano z rozbiórki przez gdańszczan w 1414 dworu biskupów włocławskich (kościelnych zwierzchników Gdańska) na Biskupiej Górce, stąd inna jej nazwa: Bischofsturm (Baszta Biskupia). Wzmiankowana ogólnie w okresie oblężenie Gdańska w 1433 przez husytów z 1433 (jako jedna z dwóch baszt – obok Baszty Za Mnichami (Franciszkańskiej w zachodni ciągu fortyfikacji), z których można było prowadzić ostrzał w kierunku mostu nad Kanałem Raduni w Schwarzes Meer ( Czarne Morze), po raz pierwszy z nazwy w 1437. Z uwagi na położenie w narożniku zbiegających się od zachodu i południa fortyfikacji miała formę cylindryczną, o średnicy 12 m, grubość murów w dolnej partii wynosiła 4 m. By może początkowo chroniła zlokalizowaną przy niej Brame Nową

Od połowy lat 30. XVI wieku funkcjonowała w ramach wzniesionego wału obronnego, który zastąpił fortyfikacje murowane. W 1537, celu wzmocnienia obronności, usypano wokół niej tzw. Rondel Przedmiejski (półokrągły, w kształcie ściętego stożka, z otworami strzelniczymi na szczycie, na dole z dwoma drewnianymi tzw. kojcami dla obrony wzmacniającej palisady). W początkach XVII wieku Rondel wzmocniono od strony północnej półbastionem. Samą basztę wieńczyły hurdycje na najwyższym piętrze i stromy dach, po usypaniu rondela pełniła rolę magazynu, m.in. prochowego. W 1603 ukończono przebudowę Rondela Przedmiejskiego do formy bastiony, noszącego od tej pory nazwę Berg (Góra). Baszta funkcjonowała do 1643, została częściowo rozebrana, częściowo zasypana z chwilą modernizacji bastionu Berg, od tego czasu zwanego bastionem Wiebego na cześć Adama Wiebego i jego wynalazku, kolejki do transportu ziemi z Biskupiej Górki na potrzeby tej modernizacji. Materiał z rozbiórki baszty posłużył m.in. do budowy Malej Zbrojowni.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA POD ZRĘBEM, obecnie ul. Żabi Kruk. Wybudowana w 1487 w południowo-wschodnim narożniku murów obronnych Starego Przedmieścia w formie ściętego walca, z prostą ścianą od północy, ceglana, nakryta dachem stożkowym. Miała sześć kondygnacji, wysokość 22 m, średnica około 11 m, grubość murów przyziemia od strony zewnętrznej od 2 do 3 m. Górną kondygnację otaczały wykonane w konstrukcji szkieletowej hurdycje (drewniany ganek wieńczący mury i wystający przed ich lico, pozwalający razić przeciwnika przez otwory w podłodze). W 1. połowie XVI wieku poprzez likwidację hurdycji i przesklepienie najwyższej kondygnacji uzyskano na niej platformę umożliwiającą wykorzystanie artylerii. Osłabiło to jednak konstrukcję.


Baszta Pod Zrębem, u dołu, u góry kościół św. Piotra i Pawła, 1600

W XVIII wieku używana była jako magazyn prochu. Po zajęciu Gdańska przez Prusy przeszła na własność Urzędu Fortyfikacji (Königl. Fortifikationsamt). W XIX wieku poddana konserwacji.

[Wilhelm Zygmunt von Zugdam]

BASZTA PROCHOWA. Pozostałość po pierwszej bramie św. Jakuba (w osi obecnej ul. Łagiewniki), po wybudowaniu bastionu św. Jakuba w 1625 zasypanej i służącej jako magazyn prochu. 6 XII 1815, między godziną 8 a 9, po zaprószeniu ognia przez żołnierzy podczas zmiany warty lub przez zaprószenie ognia przez robotników pracujących w baszcie doszło do eksplozji. W jej wyniku zginęło 60 osób, w tym 13 artylerzystów, 2 piechurów, 25 członków straży obywatelskiej i 18 robotników. Około 100 osób odniosło rany. Zniszczeniu uległo ponad 100 posesji, głównie przy Jakobsneugasse (obecnie nie istnieje) i Schüsseldamm (ul. Łagiewniki) i dalszych ulicach Starego Miasta, poważnych uszkodzeń doznały kościoły św. Jakuba i św. Bartłomieja, podmuch zerwał dachy Wielkiego Młyna, spowodował wypadnięcie większości szyb w domach na Głównym Mieście.

Wybuch prochu 6 XII 1815